อสุภภาวนา

อสุภภาวนาวเสน ปนสฺส เอวํ วณฺณนา เวทิตพฺพา – เอวเมตสฺมิํ ปาณาติปาตาเวรมณิสิกฺขาปทาทิเภเท สีเล ปติฏฺฐิเตน ปโยคสุทฺเธน อาทิกมฺมิเกน กุลปุตฺเตน อาสยสุทฺธิยา อธิคมนตฺถํ ทฺวตฺติํสาการกมฺมฏฺฐานภาวนานุโยคมนุยุญฺชิตุกาเมน ปฐมํ ตาวสฺส อาวาสกุลลาภคณกมฺมทฺธานญาติคนฺถโรคอิทฺธิปลิโพเธน กิตฺติปลิโพเธน วา สห ทส ปลิโพธา โหนฺติฯ อถาเนน อาวาสกุลลาภคณญาติกิตฺตีสุ สงฺคปฺปหาเนน, กมฺมทฺธานคนฺเถสุ อพฺยาปาเรน, โรคสฺส ติกิจฺฉายาติ เอวํ เต ทส ปลิโพธา อุปจฺฉินฺทิตพฺพา, อถาเนน อุปจฺฉินฺนปลิโพเธน อนุปจฺฉินฺนเนกฺขมฺมาภิลาเสน โกฏิปฺปตฺตสลฺเลขวุตฺติตํ ปริคฺคเหตฺวา ขุทฺทานุขุทฺทกมฺปิ วินยาจารํ อปฺปชหนฺเตน อาคมาธิคมสมนฺนาคโต ตโต อญฺญตรงฺคสมนฺนาคโต วา กมฺมฏฺฐานทายโก อาจริโย วินยานุรูเปน วิธินา อุปคนฺตพฺโพ, วตฺตสมฺปทาย จ อาราธิตจิตฺตสฺส ตสฺส อตฺตโน อธิปฺปาโย นิเวเทตพฺโพฯ เตน ตสฺส นิมิตฺตชฺฌาสยจริยาธิมุตฺติเภทํ ญตฺวา ยทิ เอตํ กมฺมฏฺฐานมนุรูปํ, อถ ยสฺมิํ วิหาเร อตฺตนา วสติ, ยทิ ตสฺมิํเยว โสปิ วสิตุกาโม โหติ, ตโต สงฺเขปโต กมฺมฏฺฐานํ ทาตพฺพํฯ อถ อญฺญตฺร วสิตุกาโม โหติ, ตโต ปหาตพฺพปริคฺคเหตพฺพาทิกถนวเสน สปุเรกฺขารํ ราคจริตานุกุลาทิกถนวเสน สปฺปเภทํ วิตฺถาเรน กเถตพฺพํฯ เตน ตํ สปุเรกฺขารํ สปฺปเภทํ กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคเหตฺวา อาจริยํ อาปุจฺฉิตฺวา ยานิ ตานิ –

‘‘มหาวาสํ นวาวาสํ, ชราวาสญฺจ ปนฺถนิํ;

โสณฺฑิํ ปณฺณญฺจ ปุปฺผญฺจ, ผลํ ปตฺถิตเมว จฯ

‘‘นครํ ทารุนา เขตฺตํ, วิสภาเคน ปฏฺฏนํ;

ปจฺจนฺตสีมาสปฺปายํ, ยตฺถ มิตฺโต น ลพฺภติฯ

‘‘อฏฺฐารเสตานิ ฐานานิ, อิติ วิญฺญาย ปณฺฑิโต;

อารกา ปริวชฺเชยฺย, มคฺคํ สปฺปฏิภยํ ยถา’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.52) –

เอวํ อฏฺฐารส เสนาสนานิ ปริวชฺเชตพฺพานีติ วุจฺจนฺติฯ ตานิ วชฺเชตฺวา, ยํ ตํ –

‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, เสนาสนํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, เสนาสนํ นาติทูรํ โหติ, นจฺจาสนฺนํ, คมนาคมนสมฺปนฺนํ, ทิวา อปฺปากิณฺณํ, รตฺติํ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํ อปฺปฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสํฯ ตสฺมิํ โข ปน เสนาสเน วิหรนฺตสฺส อปฺปกสิเรน อุปฺปชฺชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราฯ ตสฺมิํ โข ปน เสนาสเน เถรา ภิกฺขู วิหรนฺติ พหุสฺสุตา อาคตาคมา ธมฺมธรา วินยธรา มาติกาธรา, เต กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉติ ปริปญฺหติ ‘อิทํ, ภนฺเต, กถํ, อิมสฺส โก อตฺโถ’ติ? ตสฺส, เต อายสฺมนฺโต อวิวฏญฺเจว วิวรนฺติ, อนุตฺตานีกตญฺจ อุตฺตานิํ กโรนฺติ, อเนกวิหิเตสุ จ กงฺขาฐานิเยสุ ธมฺเมสุ กงฺขํ ปฏิวิโนเทนฺติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, เสนาสนํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ โหตี’’ติ (อ. นิ. 10.11)ฯ –

เอวํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ เสนาสนํ วุตฺตํฯ

ตถารูปํ เสนาสนํ อุปคมฺม กตสพฺพกิจฺเจน กาเมสุ อาทีนวํ, เนกฺขมฺเม จ อานิสํสํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา พุทฺธสุพุทฺธตาย ธมฺมสุธมฺมตาย สงฺฆสุปฺปฏิปนฺนตาย จ อนุสฺสรเณน จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ยํ ตํ –

‘‘วจสา มนสา เจว, วณฺณสณฺฐานโต ทิสา;

โอกาสโต ปริจฺเฉทา, สตฺตธุคฺคหณํ วิทู’’ติฯ –

เอวํ สตฺตวิธํ อุคฺคหโกสลฺลํ; อนุปุพฺพโต, นาติสีฆโต, นาติสณิกโต, วิกฺเขปปฺปฏิพาหนโต, ปณฺณตฺติสมติกฺกมโต, อนุปุพฺพมุญฺจนโต, อปฺปนาโต, ตโย จ สุตฺตนฺตาติ เอวํ ทสวิธํ มนสิการโกสลฺลญฺจ วุตฺตํฯ ตํ อปริจฺจชนฺเตน ทฺวตฺติํสาการภาวนา อารภิตพฺพาฯ เอวญฺหิ อารภโต สพฺพากาเรน ทฺวตฺติํสาการภาวนา สมฺปชฺชติ โน อญฺญถาฯ

ตตฺถ อาทิโตว ตจปญฺจกํ ตาว คเหตฺวา อปิ เตปิฏเกน ‘‘เกสา โลมา’’ติอาทินา นเยน อนุโลมโต, ตสฺมิํ ปคุณีภูเต ‘‘ตโจ ทนฺตา’’ติ เอวมาทินา นเยน ปฏิโลมโต, ตสฺมิมฺปิ ปคุณีภูเต ตทุภยนเยเนว อนุโลมปฺปฏิโลมโต พหิ วิสฏวิตกฺกวิจฺเฉทนตฺถํ ปาฬิปคุณีภาวตฺถญฺจ วจสา โกฏฺฐาสสภาวปริคฺคหตฺถํ มนสา จ อทฺธมาสํ ภาเวตพฺพํฯ วจสา หิสฺส ภาวนา พหิ วิสฏวิตกฺเก วิจฺฉินฺทิตฺวา มนสา ภาวนาย ปาฬิปคุณตาย จ ปจฺจโย โหติ, มนสา ภาวนา อสุภวณฺณลกฺขณานํ อญฺญตรวเสน ปริคฺคหสฺส, อถ เตเนว นเยน วกฺกปญฺจกํ อทฺธมาสํ, ตโต ตทุภยมทฺธมาสํ, ตโต ปปฺผาสปญฺจกมทฺธมาสํ, ตโต ตํ ปญฺจกตฺตยมฺปิ อทฺธมาสํ, อถ อนฺเต อวุตฺตมฺปิ มตฺถลุงฺคํ ปถวีธาตุอากาเรหิ สทฺธิํ เอกโต ภาวนตฺถํ อิธ ปกฺขิปิตฺวา มตฺถลุงฺคปญฺจกํ อทฺธมาสํ, ตโต ปญฺจกจตุกฺกมฺปิ อทฺธมาสํ, อถ เมทฉกฺกมทฺธมาสํ, ตโต เมทฉกฺเกน สห ปญฺจกจตุกฺกมฺปิ อทฺธมาสํ, อถ มุตฺตฉกฺกมทฺธมาสํ, ตโต สพฺพเมว ทฺวตฺติํสาการมทฺธมาสนฺติ เอวํ ฉ มาเส วณฺณสณฺฐานทิโสกาสปริจฺเฉทโต ววตฺถเปนฺเตน ภาเวตพฺพํฯ เอตํ มชฺฌิมปญฺญํ ปุคฺคลํ สนฺธาย วุตฺตํฯ มนฺทปญฺเญน ตุ ยาวชีวํ ภาเวตพฺพํ ติกฺขปญฺญสฺส น จิเรเนว ภาวนา สมฺปชฺชตีติฯ

เอตฺถาห – ‘‘กถํ ปนายมิมํ ทฺวตฺติํสาการํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปตี’’ติ? อยญฺหิ ‘‘อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา’’ติ เอวมาทินา นเยน ตจปญฺจกาทิวิภาคโต ทฺวตฺติํสาการํ ภาเวนฺโต เกสา ตาว วณฺณโต กาฬกาติ ววตฺถเปติ, ยาทิสกา วาเนน ทิฏฺฐา โหนฺติฯ สณฺฐานโต ทีฆวฏฺฏลิกา ตุลาทณฺฑมิวาติ ววตฺถเปติฯ ทิสโต ปน ยสฺมา อิมสฺมิํ กาเย นาภิโต อุทฺธํ อุปริมา ทิสา อโธ เหฏฺฐิมาติ วุจฺจติ, ตสฺมา อิมสฺส กายสฺส อุปริมาย ทิสาย ชาตาติ ววตฺถเปติฯ โอกาสโต นลาฏนฺตกณฺณจูฬิกคลวาฏกปริจฺฉินฺเน สีสจมฺเม ชาตาติฯ ตตฺถ ยถา วมฺมิกมตฺถเก ชาตานิ กุณฺฐติณานิ น ชานนฺติ ‘‘มยํ วมฺมิกมตฺถเก ชาตานี’’ติ; นปิ วมฺมิกมตฺถโก ชานาติ ‘‘มยิ กุณฺฐติณานิ ชาตานี’’ติ; เอวเมว น เกสา ชานนฺติ ‘‘มยํ สีสจมฺเม ชาตา’’ติ, นปิ สีสจมฺมํ ชานาติ ‘‘มยิ เกสา ชาตา’’ติฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา อเจตนา อพฺยากตา สุญฺญา ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฺปฏิกูลา, น สตฺโต น ปุคฺคโลติ ววตฺถเปติฯ ปริจฺเฉทโตติ ทุวิโธ ปริจฺเฉโท สภาควิสภาควเสนฯ ตตฺถ เกสา เหฏฺฐา ปติฏฺฐิตจมฺมตเลน ตตฺถ วีหคฺคมตฺตํ ปวิสิตฺวา ปติฏฺฐิเตน อตฺตโน มูลตเลน จ อุปริ อากาเสน ติริยํ อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนาติ เอวํ สภาคปริจฺเฉทโต, เกสา น อวเสสเอกติํสาการาฯ อวเสสา เอกติํสา น เกสาติ เอวํ วิสภาคปริจฺเฉทโต จ ววตฺถเปติฯ เอวํ ตาว เกเส วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

อวเสเสสุ โลมา วณฺณโต เยภุยฺเยน นีลวณฺณาติ ววตฺถเปติ, ยาทิสกา วาเนน ทิฏฺฐา โหนฺติฯ สณฺฐานโต โอณตจาปสณฺฐานา, อุปริ วงฺกตาลหีรสณฺฐานา วา, ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตา, โอกาสโต หตฺถตลปาทตเล ฐเปตฺวา เยภุยฺเยน อวเสสสรีรจมฺเม ชาตาติฯ

ตตฺถ ยถา ปุราณคามฏฺฐาเน ชาตานิ ทพฺพติณานิ น ชานนฺติ ‘‘มยํ ปุราณคามฏฺฐาเน ชาตานี’’ติ, น จ ปุราณคามฏฺฐานํ ชานาติ ‘‘มยิ ทพฺพติณานิ ชาตานี’’ติ, เอวเมว น โลมา ชานนฺติ ‘‘มยํ สรีรจมฺเม ชาตา’’ติ, นปิ สรีรจมฺมํ ชานาติ ‘‘มยิ โลมา ชาตา’’ติฯ

อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา อเจตนา อพฺยากตา สุญฺญา ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกูลา, น สตฺโต น ปุคฺคโลติ ววตฺถเปติฯ ปริจฺเฉทโต เหฏฺฐา ปติฏฺฐิตจมฺมตเลน ตตฺถ ลิกฺขามตฺตํ ปวิสิตฺวา ปติฏฺฐิเตน อตฺตโน มูเลน จ อุปริ อากาเสน ติริยํ อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนาติ ววตฺถเปติฯ อยเมเตสํ สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ โลเม วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตโต ปรํ นขา ยสฺส ปริปุณฺณา, ตสฺส วีสติฯ เต สพฺเพปิ วณฺณโต มํสวินิมุตฺโตกาเส เสตา, มํสสมฺพนฺเธ ตมฺพวณฺณาติ ววตฺถเปติฯ สณฺฐานโต ยถาสกปติฏฺฐิโตกาสสณฺฐานา, เยภุยฺเยน มธุกผลฏฺฐิกสณฺฐานา, มจฺฉสกลิกสณฺฐานา วาติ ววตฺถเปติฯ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตา, โอกาสโต องฺคุลีนํ อคฺเคสุ ปติฏฺฐิตาติฯ

ตตฺถ ยถา นาม คามทารเกหิ ทณฺฑกคฺเคสุ มธุกผลฏฺฐิกา ฐปิตา น ชานนฺติ ‘‘มยํ ทณฺฑกคฺเคสุ ฐปิตา’’ติ, นปิ ทณฺฑกา ชานนฺติ ‘‘อมฺเหสุ มธุกผลฏฺฐิกา ฐปิตา’’ติ; เอวเมว นขา น ชานนฺติ ‘‘มยํ องฺคุลีนํ อคฺเคสุ ปติฏฺฐิตา’’ติ, นปิ องฺคุลิโย ชานนฺติ ‘‘อมฺหากํ อคฺเคสุ นขา ปติฏฺฐิตา’’ติฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา อเจตนา…เป.… น ปุคฺคโลติ ววตฺถเปติฯ ปริจฺเฉทโต เหฏฺฐา มูเล จ องฺคุลิมํเสน, ตตฺถ ปติฏฺฐิตตเลน วา อุปริ อคฺเค จ อากาเสน, อุภโตปสฺเสสุ องฺคุลีนํ อุภโตโกฏิจมฺเมน ปริจฺฉินฺนาติ ววตฺถเปติฯ อยเมเตสํ สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ นเข วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตโต ปรํ ทนฺตา ยสฺส ปริปุณฺณา, ตสฺส ทฺวตฺติํสฯ เต สพฺเพปิ วณฺณโต เสตวณฺณาติ ววตฺถเปติฯ ยสฺส สมสณฺฐิตา โหนฺติ, ตสฺส ขรปตฺตจฺฉินฺนสงฺขปฏลมิว สมคนฺถิตเสตกุสุมมกุฬมาลา วิย จ ขายนฺติฯ ยสฺส วิสมสณฺฐิตา, ตสฺส ชิณฺณอาสนสาลาปีฐกปฏิปาฏิ วิย นานาสณฺฐานาติ สณฺฐานโต ววตฺถเปติฯ

เตสญฺหิ อุภยทนฺตปนฺติปริโยสาเนสุ เหฏฺฐโต อุปริโต จ ทฺเว ทฺเว กตฺวา อฏฺฐ ทนฺตา จตุโกฏิกา จตุมูลิกา อาสนฺทิกสณฺฐานา, เตสํ โอรโต เตเนว กเมน สนฺนิวิฏฺฐา อฏฺฐ ทนฺตา ติโกฏิกา ติมูลิกา สิงฺฆาฏกสณฺฐานาฯ เตสมฺปิ โอรโต เตเนว กเมน เหฏฺฐโต อุปริโต จ เอกเมกํ กตฺวา จตฺตาโร ทนฺตา ทฺวิโกฏิกา ทฺวิมูลิกา ยานกูปตฺถมฺภินีสณฺฐานาฯ เตสมฺปิ โอรโต เตเนว กเมน สนฺนิวิฏฺฐา จตฺตาโร ทาฐาทนฺตา เอกโกฏิกา เอกมูลิกา มลฺลิกามกุฬสณฺฐานาฯ ตโต อุภยทนฺตปนฺติเวมชฺเฌ เหฏฺฐา จตฺตาโร อุปริ จตฺตาโร กตฺวา อฏฺฐ ทนฺตา เอกโกฏิกา เอกมูลิกา ตุมฺพพีชสณฺฐานาฯ ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตาฯ โอกาสโต อุปริมา อุปริมหนุกฏฺฐิเก อโธโกฏิกา, เหฏฺฐิมา เหฏฺฐิมหนุกฏฺฐิเก อุทฺธํโกฏิกา หุตฺวา ปติฏฺฐิตาติฯ

ตตฺถ ยถา นวกมฺมิกปุริเสน เหฏฺฐา สิลาตเล ปติฏฺฐาปิตา อุปริมตเล ปเวสิตา ถมฺภา น ชานนฺติ ‘‘มยํ เหฏฺฐาสิลาตเล ปติฏฺฐาปิตา, อุปริมตเล ปเวสิตา’’ติ, น เหฏฺฐาสิลาตลํ ชานาติ ‘‘มยิ ถมฺภา ปติฏฺฐาปิตา’’ติ, น อุปริมตลํ ชานาติ ‘‘มยิ ถมฺภา ปวิฏฺฐา’’ติ; เอวเมว ทนฺตา น ชานนฺติ ‘‘มยํ เหฏฺฐาหนุกฏฺฐิเก ปติฏฺฐิตา, อุปริมหนุกฏฺฐิเก ปวิฏฺฐา’’ติ, นาปิ เหฏฺฐาหนุกฏฺฐิกํ ชานาติ ‘‘มยิ ทนฺตา ปติฏฺฐิตา’’ติ, น อุปริมหนุกฏฺฐิกํ ชานาติ ‘‘มยิ ทนฺตา ปวิฏฺฐา’’ติฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป.… น ปุคฺคโลติฯ ปริจฺเฉทโต เหฏฺฐา หนุกฏฺฐิกูเปน หนุกฏฺฐิกํ ปวิสิตฺวา ปติฏฺฐิเตน อตฺตโน มูลตเลน จ อุปริ อากาเสน ติริยํ อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนาติ ววตฺถเปติฯ อยเมเตสํ สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ ทนฺเต วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ ฯ

ตโต ปรํ อนฺโตสรีเร นานากุณปสญฺจยปฺปฏิจฺฉาทกํ ตโจ วณฺณโต เสโตติ ววตฺถเปติฯ โส หิ ยทิปิ ฉวิราครญฺชิตตฺตา กาฬโกทาตาทิวณฺณวเสน นานาวณฺโณ วิย ทิสฺสติ, ตถาปิ สภาควณฺเณน เสโต เอวฯ โส ปนสฺส เสตภาโว อคฺคิชาลาภิฆาตปหรณปหาราทีหิ วิทฺธํสิตาย ฉวิยา ปากโฏ โหติฯ สณฺฐานโต สงฺเขเปน กญฺจุกสณฺฐาโน, วิตฺถาเรน นานาสณฺฐาโนติฯ

ตถา หิ ปาทงฺคุลิตฺตโจ โกสการกโกสสณฺฐาโน, ปิฏฺฐิปาทตฺตโจ ปุฏพทฺธูปาหนสณฺฐาโน, ชงฺฆตฺตโจ ภตฺตปุฏกตาลปณฺณสณฺฐาโน , อูรุตฺตโจ ตณฺฑุลภริตทีฆตฺถวิกสณฺฐาโน, อานิสทตฺตโจ อุทกปูริตปฏปริสฺสาวนสณฺฐาโน, ปิฏฺฐิตฺตโจ ผลโกนทฺธจมฺมสณฺฐาโน, กุจฺฉิตฺตโจ วีณาโทณิโกนทฺธจมฺมสณฺฐาโน, อุรตฺตโจ เยภุยฺเยน จตุรสฺสสณฺฐาโน, ทฺวิพาหุตฺตโจ ตูณีโรนทฺธจมฺมสณฺฐาโน, ปิฏฺฐิหตฺถตฺตโจ ขุรโกสสณฺฐาโน ผณกตฺถวิกสณฺฐาโน วา, หตฺถงฺคุลิตฺตโจ กุญฺจิกาโกสสณฺฐาโน, คีวตฺตโจ คลกญฺจุกสณฺฐาโน, มุขตฺตโจ ฉิทฺทาวฉิทฺทกิมิกุลาวกสณฺฐาโน, สีสตฺตโจ ปตฺตตฺถวิกสณฺฐาโนติฯ

ตจปริคฺคณฺหเกน จ โยคาวจเรน อุตฺตโรฏฺฐโต ปฏฺฐาย ตจสฺส มํสสฺส จ อนฺตเรน จิตฺตํ เปเสนฺเตน ปฐมํ ตาว มุขตฺตโจ ววตฺถเปตพฺโพ, ตโต สีสตฺตโจ, อถ พหิคีวตฺตโจ, ตโต อนุโลเมน ปฏิโลเมน จ ทกฺขิณหตฺถตฺตโจฯ อถ เตเนว กเมน วามหตฺถตฺตโจ, ตโต ปิฏฺฐิตฺตโจ, อถ อานิสทตฺตโจ, ตโต อนุโลเมน ปฏิโลเมน จ ทกฺขิณปาทตฺตโจ, อถ วามปาทตฺตโจ, ตโต วตฺถิอุทรหทยอพฺภนฺตรคีวตฺตโจ, ตโต เหฏฺฐิมหนุกตฺตโจ, อถ อธโรฏฺฐตฺตโจฯ เอวํ ยาว ปุน อุปริ โอฏฺฐตฺตโจติ ฯ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาโตฯ โอกาสโต สกลสรีรํ ปริโยนนฺธิตฺวา ฐิโตติฯ

ตตฺถ ยถา อลฺลจมฺมปริโยนทฺธาย เปฬาย น อลฺลจมฺมํ ชานาติ ‘‘มยา เปฬา ปริโยนทฺธา’’ติ, นปิ เปฬา ชานาติ ‘‘อหํ อลฺลจมฺเมน ปริโยนทฺธา’’ติ; เอวเมว น ตโจ ชานาติ ‘‘มยา อิทํ จาตุมหาภูติกํ สรีรํ โอนทฺธ’’นฺติ, นปิ อิทํ จาตุมหาภูติกํ สรีรํ ชานาติ ‘‘อหํ ตเจน โอนทฺธ’’นฺติฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป.… น ปุคฺคโลติฯ เกวลํ ตุ –

‘‘อลฺลจมฺมปฏิจฺฉนฺโน, นวทฺวาโร มหาวโณ;

สมนฺตโต ปคฺฆรติ, อสุจิปูติคนฺธิโย’’ติฯ

ปริจฺเฉทโต เหฏฺฐา มํเสน ตตฺถ ปติฏฺฐิตตเลน วา อุปริ ฉวิยา ปริจฺฉินฺโนติ ววตฺถเปติฯ อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ ตจํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตโต ปรํ สรีเร นวเปสิสตปฺปเภทํ มํสํ วณฺณโต รตฺตํ ปาลิภทฺทกปุปฺผสนฺนิภนฺติ ววตฺถเปติฯ สณฺฐานโต นานาสณฺฐานนฺติฯ ตถา หิ ตตฺถ ชงฺฆมํสํ ตาลปตฺตปุฏภตฺตสณฺฐานํ, อวิกสิตเกตกีมกุฬสณฺฐานนฺติปิ เกจิฯ อูรุมํสํ สุธาปิสนนิสทโปตกสณฺฐานํ, อานิสทมํสํ อุทฺธนโกฏิสณฺฐานํ, ปิฏฺฐิมํสํ ตาลคุฬปฏลสณฺฐานํ, ผาสุกทฺวยมํสํ วํสมยโกฏฺฐกุจฺฉิปเทสมฺหิ ตนุมตฺติกาเลปสณฺฐานํ, ถนมํสํ วฏฺเฏตฺวา อวกฺขิตฺตทฺธมตฺติกาปิณฺฑสณฺฐานํ, ทฺเวพาหุมํสํ นงฺคุฏฺฐสีสปาเท เฉตฺวา นิจฺจมฺมํ กตฺวา ฐปิตมหามูสิกสณฺฐานํ, มํสสูนกสณฺฐานนฺติปิ เอเกฯ คณฺฑมํสํ คณฺฑปฺปเทเส ฐปิตกรญฺชพีชสณฺฐานํ, มณฺฑูกสณฺฐานนฺติปิ เอเกฯ ชิวฺหามํสํ นุหีปตฺตสณฺฐานํ, นาสามํสํ โอมุขนิกฺขิตฺตปณฺณโกสสณฺฐานํ, 0.อกฺขิกูปมํสํ อทฺธปกฺกอุทุมฺพรสณฺฐานํ, สีสมํสํ ปตฺตปจนกฏาหตนุเลปสณฺฐานนฺติ ฯ มํสปริคฺคณฺหเกน จ โยคาวจเรน เอตาเนว โอฬาริกมํสานิ สณฺฐานโต ววตฺถเปตพฺพานิฯ เอวญฺหิ ววตฺถาปยโต สุขุมานิ มํสานิ ญาณสฺส อาปาถํ อาคจฺฉนฺตีติฯ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํฯ โอกาสโต สาธิกานิ ตีณิ อฏฺฐิสตานิ อนุลิมฺปิตฺวา ฐิตนฺติฯ

ตตฺถ ยถา ถูลมตฺติกานุลิตฺตาย ภิตฺติยา น ถูลมตฺติกา ชานาติ ‘‘มยา ภิตฺติ อนุลิตฺตา’’ติ, นปิ ภิตฺติ ชานาติ ‘‘อหํ ถูลมตฺติกาย อนุลิตฺตา’’ติ, เอวเมวํ น นวเปสิสตปฺปเภทํ มํสํ ชานาติ ‘‘มยา อฏฺฐิสตตฺตยํ อนุลิตฺต’’นฺติ, นปิ อฏฺฐิสตตฺตยํ ชานาติ ‘‘อหํ นวเปสิสตปฺปเภเทน มํเสน อนุลิตฺต’’นฺติฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป.… น ปุคฺคโลติฯ เกวลํ ตุ –

‘‘นวเปสิสตา มํสา, อนุลิตฺตา กเฬวรํ;

นานากิมิกุลากิณฺณํ, มีฬฺหฏฺฐานํว ปูติก’’นฺติฯ

ปริจฺเฉทโต เหฏฺฐา อฏฺฐิสงฺฆาเฏน ตตฺถ ปติฏฺฐิตตเลน วา อุปริ ตเจน ติริยํ อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติฯ อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ มํสํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตโต ปรํ สรีเร นวสตปฺปเภทา นฺหารู วณฺณโต เสตาติ ววตฺถเปติ, มธุวณฺณาติปิ เอเกฯ สณฺฐานโต นานาสณฺฐานาติฯ

ตถา หิ ตตฺถ มหนฺตา มหนฺตา นฺหารู กนฺทลมกุฬสณฺฐานา, ตโต สุขุมตรา สูกรวาคุรรชฺชุสณฺฐานา, ตโต อณุกตรา ปูติลตาสณฺฐานา, ตโต อณุกตรา สีหฬมหาวีณาตนฺติสณฺฐานา, ตโต อณุกตรา ถูลสุตฺตกสณฺฐานา, หตฺถปิฏฺฐิปาทปิฏฺฐีสุ นฺหารู สกุณปาทสณฺฐานา, สีเส นฺหารู คามทารกานํ สีเส ฐปิตวิรฬตรทุกูลสณฺฐานา, ปิฏฺฐิยา นฺหารู เตเมตฺวา อาตเป ปสาริตมจฺฉชาลสณฺฐานา, อวเสสา อิมสฺมิํ สรีเร ตํตํองฺคปจฺจงฺคานุคตา นฺหารู สรีเร ปฏิมุกฺกชาลกญฺจุกสณฺฐานาติฯ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตาฯ เตสุ จ ทกฺขิณกณฺณจูฬิกโต ปฏฺฐาย ปญฺจ กณฺฑรนามกา มหานฺหารู ปุรโต จ ปจฺฉโต จ วินนฺธมานา วามปสฺสํ คตา, วามกณฺณจูฬิกโต ปฏฺฐาย ปญฺจ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ วินนฺธมานา ทกฺขิณปสฺสํ คตา, ทกฺขิณคลวาฏกโต ปฏฺฐาย ปญฺจ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ วินนฺธมานา วามปสฺสํ คตา, วามคลวาฏกโต ปฏฺฐาย ปญฺจ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ วินนฺธมานา ทกฺขิณปสฺสํ คตา, ทกฺขิณหตฺถํ วินนฺธมานา ปุรโต จ ปจฺฉโต จ ปญฺจ ปญฺจาติ ทส กณฺฑรนามกา เอว มหานฺหารู อารุฬฺหาฯ ตถา วามหตฺถํ, ทกฺขิณปาทํ, วามปาทญฺจาติ เอวเมเต สฏฺฐิ มหานฺหารู สรีรธารกา สรีรนิยามกาติปิ ววตฺถเปติฯ โอกาสโต สกลสรีเร อฏฺฐิจมฺมานํ อฏฺฐิมํสานญฺจ อนฺตเร อฏฺฐีนิ อาพนฺธมานา ฐิตาติฯ

ตตฺถ ยถา วลฺลิสนฺตานพทฺเธสุ กุฏฺฏทารูสุ น วลฺลิสนฺตานา ชานนฺติ ‘‘อมฺเหหิ กุฏฺฏทารูนิ อาพทฺธานี’’ติ, นปิ กุฏฺฏทารูนิ ชานนฺติ ‘‘มยํ วลฺลิสนฺตาเนหิ อาพทฺธานี’’ติ; เอวเมว น นฺหารู ชานนฺติ ‘‘อมฺเหหิ ตีณิ อฏฺฐิสตานิ อาพทฺธานี’’ติ, นปิ ตีณิ อฏฺฐิสตานิ ชานนฺติ ‘‘มยํ นฺหารูหิ อาพทฺธานี’’ติฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป.… น ปุคฺคโลติฯ เกวลํ ตุ –

‘‘นวนฺหารุสตา โหนฺติ, พฺยามมตฺเต กเฬวเร;

พนฺธนฺติ อฏฺฐิสงฺฆาฏํ, อคารมิว วลฺลิโย’’ติฯ

ปริจฺเฉทโต เหฏฺฐา ตีหิ อฏฺฐิสเตหิ ตตฺถ ปติฏฺฐิตตเลหิ วา อุปริ ตจมํเสหิ ติริยํ อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนาติ ววตฺถเปติฯ อยเมเตสํ สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ นฺหารู วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตโต ปรํ สรีเร ทฺวตฺติํสทนฺตฏฺฐิกานํ วิสุํ คหิตตฺตา เสสานิ จตุสฏฺฐิ หตฺถฏฺฐิกานิ จตุสฏฺฐิ ปาทฏฺฐิกานิ จตุสฏฺฐิ มุทุกฏฺฐิกานิ มํสนิสฺสิตานิ ทฺเว ปณฺหิกฏฺฐีนิ เอเกกสฺมิํ ปาเท ทฺเว ทฺเว โคปฺผกฏฺฐิกานิ ทฺเว ชงฺฆฏฺฐิกานิ เอกํ ชณฺณุกฏฺฐิ เอกํ อูรุฏฺฐิ ทฺเว กฏิฏฺฐีนิ อฏฺฐารส ปิฏฺฐิกณฺฏกฏฺฐีนิ จตุวีสติ ผาสุกฏฺฐีนิ จุทฺทส อุรฏฺฐีนิ เอกํ หทยฏฺฐิ ทฺเว อกฺขกฏฺฐีนิ ทฺเว ปิฏฺฐิพาหฏฺฐีนิ ทฺเว พาหฏฺฐีนิ ทฺเว ทฺเว อคฺคพาหฏฺฐีนิ สตฺต คีวฏฺฐีนิ ทฺเว หนุกฏฺฐีนิ เอกํ นาสิกฏฺฐิ ทฺเว อกฺขิฏฺฐีนิ ทฺเว กณฺณฏฺฐีนิ เอกํ นลาฏฏฺฐิ เอกํ มุทฺธฏฺฐิ นว สีสกปาลฏฺฐีนีติ เอวมาทินา นเยน วุตฺตปฺปเภทานิ อฏฺฐีนิ สพฺพาเนว วณฺณโต เสตานีติ ววตฺถเปติฯ

สณฺฐานโต นานาสณฺฐานานิฯ ตถา หิ ตตฺถ อคฺคปาทงฺคุลิยฏฺฐีนิ กตกพีชสณฺฐานานิ, ตทนนฺตรานิ องฺคุลีนํ มชฺฌปพฺพฏฺฐีนิ อปริปุณฺณปนสฏฺฐิสณฺฐานานิ, มูลปพฺพฏฺฐีนิ ปณวสณฺฐานานิ, โมรสกลิสณฺฐานานีติปิ เอเกฯ ปิฏฺฐิปาทฏฺฐีนิ โกฏฺฏิตกนฺทลกนฺทราสิสณฺฐานานิ ปณฺหิกฏฺฐีนิ เอกฏฺฐิตาลผลพีชสณฺฐานานิ, โคปฺผกฏฺฐีนิ เอกโตพทฺธกีฬาโคฬกสณฺฐานานิ, ชงฺฆฏฺฐิเกสุ ขุทฺทกํ ธนุทณฺฑสณฺฐานํ, มหนฺตํ ขุปฺปิปาสามิลาตธมนิปิฏฺฐิสณฺฐานํ, ชงฺฆฏฺฐิกสฺส โคปฺผกฏฺฐิเกสุ ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ อปนีตตจขชฺชูรีกฬีรสณฺฐานํ, ชงฺฆฏฺฐิกสฺส ชณฺณุกฏฺฐิเก ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ มุทิงฺคมตฺถกสณฺฐานํ ชณฺณุกฏฺฐิ เอกปสฺสโต ฆฏฺฏิตเผณสณฺฐานํ, อูรุฏฺฐีนิ ทุตฺตจฺฉิตวาสิผรสุทณฺฑสณฺฐานานิ, อูรุฏฺฐิกสฺส กฏฏฺฐิเก ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ สุวณฺณการานํ อคฺคิชาลนกสลากาพุนฺทิสณฺฐานํ , ตปฺปติฏฺฐิโตกาโส อคฺคจฺฉินฺนปุนฺนาคผลสณฺฐาโน, กฏิฏฺฐีนิ ทฺเวปิ เอกาพทฺธานิ หุตฺวา กุมฺภกาเรหิ กตจุลฺลิสณฺฐานานิ, ตาปสภิสิกาสณฺฐานานีติปิ เอเกฯ

อานิสทฏฺฐีนิ เหฏฺฐามุขฐปิตสปฺปผณสณฺฐานานิ, สตฺตฏฺฐฏฺฐาเนสุ ฉิทฺทาวฉิทฺทานิ อฏฺฐารส ปิฏฺฐิกณฺฏกฏฺฐีนิ อพฺภนฺตรโต อุปรูปริ ฐปิตสีสกปฏฺฏเวฐกสณฺฐานานิ, พาหิรโต วฏฺฏนาวลิสณฺฐานานิ, เตสํ อนฺตรนฺตรา กกจทนฺตสทิสานิ ทฺเว ตีณิ กณฺฏกานิ โหนฺติ, จตุวีสติยา ผาสุกฏฺฐีสุ ปริปุณฺณานิ ปริปุณฺณสีหฬทาตฺตสณฺฐานานิ , อปริปุณฺณานิ อปริปุณฺณสีหฬทาตฺตสณฺฐานานิ, สพฺพาเนว โอทาตกุกฺกุฏสฺส ปสาริตปกฺขทฺวยสณฺฐานานีติปิ เอเกฯ จุทฺทส อุรฏฺฐีนิ ชิณฺณสนฺทมานิกผลกปนฺติสณฺฐานานิ, หทยฏฺฐิ ทพฺพิผณสณฺฐานํ, อกฺขกฏฺฐีนิ ขุทฺทกโลหวาสิทณฺฑสณฺฐานานิ, เตสํ เหฏฺฐา อฏฺฐิ อทฺธจนฺทสณฺฐานํ, ปิฏฺฐิพาหฏฺฐีนิ ผรสุผณสณฺฐานานิ, อุปฑฺฒจฺฉินฺนสีหฬกุทาลสณฺฐานานีติปิ เอเกฯ พาหฏฺฐีนิ อาทาสทณฺฑสณฺฐานานิ, มหาวาสิทณฺฑสณฺฐานานีติปิ เอเกฯ อคฺคพาหฏฺฐีนิ ยมกตาลกนฺทสณฺฐานานิ, มณิพนฺธฏฺฐีนิ เอกโต อลฺลิยาเปตฺวา ฐปิตสีสกปฏฺฏเวฐกสณฺฐานานิ, ปิฏฺฐิหตฺถฏฺฐีนิ โกฏฺฏิตกนฺทลกนฺทราสิสณฺฐานานิ, หตฺถงฺคุลิมูลปพฺพฏฺฐีนิ ปณวสณฺฐานานิ, มชฺฌปพฺพฏฺฐีนิ อปริปุณฺณปนสฏฺฐิสณฺฐานานิ, อคฺคปพฺพฏฺฐีนิ กตกพีชสณฺฐานานิ, สตฺต คีวฏฺฐีนิ ทณฺเฑ วิชฺฌิตฺวา ปฏิปาฏิยา ฐปิตวํสกฬีรขณฺฑสณฺฐานานิ, เหฏฺฐิมหนุกฏฺฐิ กมฺมารานํ อโยกูฏโยตฺตกสณฺฐานํ, อุปริมหนุกฏฺฐิ อวเลขนสตฺถกสณฺฐานํ, อกฺขินาสกูปฏฺฐีนิ อปนีตมิญฺชตรุณตาลฏฺฐิสณฺฐานานิ , นลาฏฏฺฐิ อโธมุขฐปิตภินฺนสงฺขกปาลสณฺฐานํ, กณฺณจูฬิกฏฺฐีนิ นฺหาปิตขุรโกสสณฺฐานานิ, นลาฏกณฺณจูฬิกานํ อุปริ ปฏฺฏพนฺธโนกาเส อฏฺฐิพหลฆฏปุณฺณปฏปิโลติกขณฺฑสณฺฐานํ, มุทฺธนฏฺฐิ มุขจฺฉินฺนวงฺกนาฬิเกรสณฺฐานํ, สีสฏฺฐีนิ สิพฺเพตฺวา ฐปิตชชฺชราลาพุกฏาหสณฺฐานานีติฯ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตานิฯ

โอกาสโต อวิเสเสน สกลสรีเร ฐิตานิ, วิเสเสน ตุ สีสฏฺฐีนิ คีวฏฺฐิเกสุ ปติฏฺฐิตานิ, คีวฏฺฐีนิ ปิฏฺฐิกณฺฏกฏฺฐีสุ ปติฏฺฐิตานิ, ปิฏฺฐิกณฺฏกฏฺฐีนิ กฏิฏฺฐีสุ ปติฏฺฐิตานิ, กฏิฏฺฐีนิ อูรุฏฺฐิเกสุ ปติฏฺฐิตานิ, อุรุฏฺฐีนิ ชณฺณุกฏฺฐิเกสุ, ชณฺณุกฏฺฐีนิ ชงฺฆฏฺฐิเกสุ, ชงฺฆฏฺฐีนิ โคปฺผกฏฺฐิเกสุ, โคปฺผกฏฺฐีนิ ปิฏฺฐิปาทฏฺฐิเกสุ ปติฏฺฐิตานิ, ปิฏฺฐิปาทฏฺฐิกานิ จ โคปฺผกฏฺฐีนิ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตานิ, โคปฺผกฏฺฐีนิ ชงฺฆฏฺฐีนิ…เป.… คีวฏฺฐีนิ สีสฏฺฐีนิ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตานีติ เอเตนานุสาเรน อวเสสานิปิ อฏฺฐีนิ เวทิตพฺพานิฯ

ตตฺถ ยถา อิฏฺฐกโคปานสิจยาทีสุ น อุปริมา อิฏฺฐกาทโย ชานนฺติ ‘‘มยํ เหฏฺฐิเมสุ ปติฏฺฐิตา’’ติ, นปิ เหฏฺฐิมา ชานนฺติ ‘‘มยํ อุปริมานิ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตา’’ติ; เอวเมว น สีสฏฺฐิกานิ ชานนฺติ ‘‘มยํ คีวฏฺฐิเกสุ ปติฏฺฐิตานี’’ติ…เป.… น โคปฺผกฏฺฐิกานิ ชานนฺติ ‘‘มยํ ปิฏฺฐิปาทฏฺฐิเกสุ ปติฏฺฐิตานี’’ติ, นปิ ปิฏฺฐิปาทฏฺฐิกานิ ชานนฺติ ‘‘มยํ โคปฺผกฏฺฐีนิ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตานี’’ติฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป.… น ปุคฺคโลติฯ เกวลํ ตุ อิมานิ สาธิกานิ ตีณิ อฏฺฐิสตานิ นวหิ นฺหารุสเตหิ นวหิ จ มํสเปสิสเตหิ อาพทฺธานุลิตฺตานิ, เอกฆนจมฺมปริโยนทฺธานิ, สตฺตรสหรณีสหสฺสานุคตสิเนหสิเนหิตานิ, นวนวุติโลมกูปสหสฺสปริสฺสวมานเสทชลฺลิกานิ อสีติกิมิกุลานิ, กาโยตฺเวว สงฺขฺยํ คตานิ, ยํ สภาวโต อุปปริกฺขนฺโต โยคาวจโร น กิญฺจิ คยฺหูปคํ ปสฺสติ, เกวลํ ตุ นฺหารุสมฺพนฺธํ นานากุณปสงฺกิณฺณํ อฏฺฐิสงฺฆาฏเมว ปสฺสติฯ ยํ ทิสฺวา ทสพลสฺส ปุตฺตภาวํ อุเปติฯ ยถาห –

‘‘ปฏิปาฏิยฏฺฐีนิ ฐิตานิ โกฏิยา,

อเนกสนฺธิยมิโต น เกหิจิ;

พทฺโธ นหารูหิ ชราย โจทิโต,

อเจตโน กฏฺฐกลิงฺครูปโมฯ

‘‘กุณปํ กุณเป ชาตํ, อสุจิมฺหิ จ ปูตินิ;

ทุคฺคนฺเธ จาปิ ทุคฺคนฺธํ, เภทนมฺหิ จ วยธมฺมํฯ

‘‘อฏฺฐิปุเฏ อฏฺฐิปุโฏ, นิพฺพตฺโต ปูตินิ ปูติกายมฺหิ;

ตมฺหิ จ วิเนถ ฉนฺทํ, เหสฺสถ ปุตฺตา ทสพลสฺสา’’ติ จฯ

ปริจฺเฉทโต อนฺโต อฏฺฐิมิญฺเชน อุปริโต มํเสน อคฺเค มูเล จ อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนานีติ ววตฺถเปติฯ อยเมเตสํ สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ อฏฺฐีนิ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตโต ปรํ สรีเร ยถาวุตฺตปฺปเภทานํ อฏฺฐีนํ อพฺภนฺตรคตํ อฏฺฐิมิญฺชํ วณฺณโต เสตนฺติ ววตฺถเปติฯ สณฺฐานโต อตฺตโน โอกาสสณฺฐานนฺติฯ

เสยฺยถิทํ – มหนฺตมหนฺตานํ อฏฺฐีนํ อพฺภนฺตรคตํ เสเทตฺวา วฏฺเฏตฺวา มหนฺเตสุ วํสนฬกปพฺเพสุ ปกฺขิตฺตมหาเวตฺตงฺกุรสณฺฐานํ, ขุทฺทานุขุทฺทกานํ อพฺภนฺตรคตํ เสเทตฺวา วฏฺเฏตฺวา ขุทฺทานุขุทฺทเกสุ วํสนฬกปพฺเพสุ ปกฺขิตฺตตนุเวตฺตงฺกุรสณฺฐานนฺติฯ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํฯ โอกาสโต อฏฺฐีนํ อพฺภนฺตเร ปติฏฺฐิตนฺติฯ

ตตฺถ ยถา เวฬุนฬกาทีนํ อนฺโตคตานิ ทธิผาณิตานิ น ชานนฺติ ‘‘มยํ เวฬุนฬกาทีนํ อนฺโตคตานี’’ติ, นปิ เวฬุนฬกาทโย ชานนฺติ ‘‘ทธิผาณิตานิ อมฺหากํ อนฺโตคตานี’’ติ; เอวเมว น อฏฺฐิมิญฺชํ ชานาติ ‘‘อหํ อฏฺฐีนํ อนฺโตคต’’นฺติ, นปิ อฏฺฐีนิ ชานนฺติ ‘‘อฏฺฐิมิญฺชํ อมฺหากํ อนฺโตคต’’นฺติฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป.… น ปุคฺคโลติฯ ปริจฺเฉทโต อฏฺฐีนํ อพฺภนฺตรตเลหิ อฏฺฐิมิญฺชภาเคน จ ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติฯ อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ อฏฺฐิมิญฺชํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตโต ปรํ สรีรสฺส อพฺภนฺตเร ทฺวิโคฬกปฺปเภทํ วกฺกํ วณฺณโต มนฺทรตฺตํ ปาฬิภทฺทกฏฺฐิวณฺณนฺติ ววตฺถเปติฯ สณฺฐานโต คามทารกานํ สุตฺตาวุตกีฬาโคฬกสณฺฐานํ, เอกวณฺฏสหการทฺวยสณฺฐานนฺติปิ เอเกฯ ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํฯ โอกาสโต คลวาฏกา วินิกฺขนฺเตน เอกมูเลน โถกํ คนฺตฺวา ทฺวิธา ภินฺเนน ถูลนฺหารุนา วินิพทฺธํ หุตฺวา หทยมํสํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตนฺติฯ

ตตฺถ ยถา วณฺฏูปนิพทฺธํ สหการทฺวยํ น ชานาติ ‘‘อหํ วณฺเฏน อุปนิพทฺธ’’นฺติ, นปิ วณฺฏํ ชานาติ ‘‘มยา สหการทฺวยํ อุปนิพทฺธ’’นฺติ; เอวเมว น วกฺกํ ชานาติ ‘‘อหํ ถูลนฺหารุนา อุปนิพทฺธ’’นฺติ, นปิ ถูลนฺหารุ ชานาติ ‘‘มยา วกฺกํ อุปนิพทฺธ’’นฺติฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป.… น ปุคฺคโลติฯ ปริจฺเฉทโต วกฺกํ วกฺกภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติฯ อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ วกฺกํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตโต ปรํ สรีรสฺส อพฺภนฺตเร หทยํ วณฺณโต รตฺตํ รตฺตปทุมปตฺตปิฏฺฐิวณฺณนฺติ ววตฺถเปติฯ สณฺฐานโต พาหิรปตฺตานิ อปเนตฺวา อโธมุขฐปิตปทุมมกุฬสณฺฐานํ, ตญฺจ อคฺคจฺฉินฺนปุนฺนาคผลมิว วิวเฏกปสฺสํ พหิ มฏฺฐํ อนฺโต โกสาตกีผลสฺส อพฺภนฺตรสทิสํฯ

ปญฺญาพหุลานํ โถกํ วิกสิตํ, มนฺทปญฺญานํ มกุฬิตเมวฯ ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิญฺญาณธาตุ จ ปวตฺตนฺติ, ตํ อปเนตฺวา อวเสสมํสปิณฺฑสงฺขาตหทยพฺภนฺตเร อทฺธปสตมตฺตํ โลหิตํ สณฺฐาติ, ตํ ราคจริตสฺส รตฺตํ, โทสจริตสฺส กาฬกํ, โมหจริตสฺส มํสโธวโนทกสทิสํ, วิตกฺกจริตสฺส กุลตฺถยูสวณฺณํ, สทฺธาจริตสฺส กณิการปุปฺผวณฺณํ, ปญฺญาจริตสฺส อจฺฉํ วิปฺปสนฺนมนาวิลํ, นิทฺโธตชาติมณิ วิย ชุติมนฺตํ ขายติฯ ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํฯ โอกาสโต สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานํ มชฺเฌ ปติฏฺฐิตนฺติฯ

ตตฺถ ยถา ทฺวินฺนํ วาตปานกวาฏกานํ มชฺเฌ ฐิโต อคฺคฬตฺถมฺภโก น ชานาติ ‘‘อหํ ทฺวินฺนํ วาตปานกวาฏกานํ มชฺเฌ ฐิโต’’ติ, นปิ วาตปานกวาฏกานิ ชานนฺติ ‘‘อมฺหากํ มชฺเฌ อคฺคฬตฺถมฺภโก ฐิโต’’ติ; เอวเมวํ น หทยํ ชานาติ ‘‘อหํ ทฺวินฺนํ ถนานํ มชฺเฌ ฐิต’’นฺติ, นปิ ถนานิ ชานนฺติ ‘‘หทยํ อมฺหากํ มชฺเฌ ฐิต’’นฺติฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป.… น ปุคฺคโลติฯ ปริจฺเฉทโต หทยํ หทยภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติฯ อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ หทยํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตโต ปรํ สรีรสฺส อพฺภนฺตเร ยกนสญฺญิตํ ยมกมํสปิณฺฑํ วณฺณโต รตฺตํ รตฺตกุมุทพาหิรปตฺตปิฏฺฐิวณฺณนฺติ ววตฺถเปติฯ สณฺฐานโต เอกมูลํ หุตฺวา อคฺเค ยมกํ โกวิฬารปตฺตสณฺฐานํ, ตญฺจ ทนฺธานํ เอกํเยว โหติ มหนฺตํ, ปญฺญวนฺตานํ ทฺเว วา ตีณิ วา ขุทฺทกานีติฯ ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํฯ โอกาสโต ทฺวินฺนํ ถนานํ อพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตนฺติฯ

ตตฺถ ยถา ปิฐรกปสฺเส ลคฺคา มํสเปสิ น ชานาติ ‘‘อหํ ปิฐรกปสฺเส ลคฺคา’’ติ, นปิ ปิฐรกปสฺสํ ชานาติ ‘‘มยิ มํสเปสิ ลคฺคา’’ติ; เอวเมว น ยกนํ ชานาติ ‘‘อหํ ทฺวินฺนํ ถนานํ อพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ นิสฺสาย ฐิต’’นฺติ, นปิ ถนานํ อพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ ชานาติ ‘‘มํ นิสฺสาย ยกนํ ฐิต’’นฺติฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป.… น ปุคฺคโลติฯ

ปริจฺเฉทโต ปน ยกนํ ยกนภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ ฯ อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ ยกนํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตโต ปรํ สรีเร ปฏิจฺฉนฺนาปฏิจฺฉนฺนเภทโต ทุวิธํ กิโลมกํ วณฺณโต เสตํ ทุกูลปิโลติกวณฺณนฺติ ววตฺถเปติฯ สณฺฐานโต อตฺตโน โอกาสสณฺฐานํฯ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํฯ โอกาสโต ปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ หทยญฺจ วกฺกญฺจ ปริวาเรตฺวา, อปฺปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ สกลสรีเร จมฺมสฺส เหฏฺฐโต มํสํ ปริโยนนฺธิตฺวา ฐิตนฺติฯ

ตตฺถ ยถา ปิโลติกาย ปลิเวฐิเต มํเส น ปิโลติกา ชานาติ ‘‘มยา มํสํ ปลิเวฐิต’’นฺติ, นปิ มํสํ ชานาติ ‘‘อหํ ปิโลติกาย ปลิเวฐิต’’นฺติ; เอวเมว น กิโลมกํ ชานาติ ‘‘มยา หทยวกฺกานิ สกลสรีเร จ จมฺมสฺส เหฏฺฐโต มํสํ ปลิเวฐิต’’นฺติฯ นปิ หทยวกฺกานิ สกลสรีเร จ มํสํ ชานาติ ‘‘อหํ กิโลมเกน ปลิเวฐิต’’นฺติ ฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป.… น ปุคฺคโลติฯ ปริจฺเฉทโต เหฏฺฐา มํเสน อุปริ จมฺเมน ติริยํ กิโลมกภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติฯ อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ กิโลมกํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตโต ปรํ สรีรสฺส อพฺภนฺตเร ปิหกํ วณฺณโต นีลํ มีลาตนิคฺคุณฺฑีปุปฺผวณฺณนฺติ ววตฺถเปติฯ สณฺฐานโต เยภุยฺเยน สตฺตงฺคุลปฺปมาณํ อพนฺธนํ กาฬวจฺฉกชิวฺหาสณฺฐานํฯ ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํฯ โอกาสโต หทยสฺส วามปสฺเส อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตํ, ยมฺหิ ปหรณปหาเรน พหิ นิกฺขนฺเต สตฺตานํ ชีวิตกฺขโย โหตีติฯ

ตตฺถ ยถา โกฏฺฐกมตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตา น โคมยปิณฺฑิ ชานาติ ‘‘อหํ โกฏฺฐกมตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตา’’ติ, นปิ โกฏฺฐกมตฺถกปสฺสํ ชานาติ ‘‘โคมยปิณฺฑิ มํ นิสฺสาย ฐิตา’’ติ; เอวเมว น ปิหกํ ชานาติ ‘‘อหํ อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ฐิต’’นฺติ, นปิ อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ ชานาติ ‘‘ปิหกํ มํ นิสฺสาย ฐิต’’นฺติฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป.… น ปุคฺคโลติฯ

ปริจฺเฉทโต ปิหกํ ปิหกภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติฯ อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ ปิหกํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตโต ปรํ สรีรสฺส อพฺภนฺตเร ทฺวตฺติํสมํสขณฺฑปฺปเภทํ ปปฺผาสํ วณฺณโต รตฺตํ นาติปริปกฺกอุทุมฺพรวณฺณนฺติ ววตฺถเปติฯ สณฺฐานโต วิสมจฺฉินฺนปูวสณฺฐานํ, ฉทนิฏฺฐกขณฺฑปุญฺชสณฺฐานนฺติปิ เอเกฯ ตเทตํ อพฺภนฺตเร อสิตปีตาทีนํ อภาเว อุคฺคเตน กมฺมชเตชุสฺมนา อพฺภาหตตฺตา สงฺขาทิตปลาลปิณฺฑมิว นิรสํ นิโรชํ โหติฯ ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํฯ โอกาสโต สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานํ อพฺภนฺตเร หทยญฺจ ยกนญฺจ อุปริ ฉาเทตฺวา โอลมฺพนฺตํ ฐิตนฺติฯ

ตตฺถ ยถา ชิณฺณโกฏฺฐพฺภนฺตเร ลมฺพมาโน สกุณกุลาวโก น ชานาติ ‘‘อหํ ชิณฺณโกฏฺฐพฺภนฺตเร ลมฺพมาโน ฐิโต’’ติ, นปิ ชิณฺณโกฏฺฐพฺภนฺตรํ ชานาติ ‘‘สกุณกุลาวโก มยิ ลมฺพมาโน ฐิโต’’ติ; เอวเมว น ปปฺผาสํ ชานาติ ‘‘อหํ สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานํ อนฺตเร ลมฺพมานํ ฐิต’’นฺติ, นปิ สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานํ อนฺตรํ ชานาติ ‘‘มยิ ปปฺผาสํ ลมฺพมานํ ฐิต’’นฺติฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป.… น ปุคฺคโลติฯ ปริจฺเฉทโต ปปฺผาสํ ปปฺผาสภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติฯ อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ ปปฺผาสํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตโต ปรํ อนฺโตสรีเร ปุริสสฺส ทฺวตฺติํสหตฺถํ, อิตฺถิยา อฏฺฐวีสติหตฺถํ, เอกวีสติยา ฐาเนสุ โอภคฺคํ อนฺตํ วณฺณโต เสตํ สกฺขรสุธาวณฺณนฺติ ววตฺถเปติฯ สณฺฐานโต สีสํ ฉินฺทิตฺวา โลหิตโทณิยํ สํเวลฺเลตฺวา ฐปิตธมฺมนิสณฺฐานํฯ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํฯ โอกาสโต อุปริ คลวาฏเก เหฏฺฐา จ กรีสมคฺเค วินิพนฺธตฺตา คลวาฏกกรีสมคฺคปริยนฺเต สรีรพฺภนฺตเร ฐิตนฺติฯ

ตตฺถ ยถา โลหิตโทณิยํ ฐปิตํ ฉินฺนสีสํ ธมฺมนิกเฬวรํ น ชานาติ ‘‘อหํ โลหิตโทณิยํ ฐิต’’นฺติ, นปิ โลหิตโทณิ ชานาติ ‘‘มยิ ฉินฺนสีสํ ธมฺมนิกเฬวรํ ฐิต’’นฺติ; เอวเมว น อนฺตํ ชานาติ ‘‘อหํ สรีรพฺภนฺตเร ฐิต’’นฺติ, นปิ สรีรพฺภนฺตรํ ชานาติ ‘‘มยิ อนฺตํ ฐิต’’นฺติฯ

อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป.… น ปุคฺคโลติฯ ปริจฺเฉทโต อนฺตํ อนฺตภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติฯ อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ อนฺตํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตโต ปรํ อนฺโตสรีเร อนฺตนฺตเร อนฺตคุณํ วณฺณโต เสตํ ทกสีตลิกมูลวณฺณนฺติ ววตฺถเปติฯ สณฺฐานโต ทกสีตลิกมูลสณฺฐานเมวาติ, โคมุตฺตสณฺฐานนฺติปิ เอเกฯ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํฯ โอกาสโต กุทาลผรสุกมฺมาทีนิ กโรนฺตานํ ยนฺตากฑฺฒนกาเล ยนฺตสุตฺตกมิว ยนฺตผลกานิ อนฺตโภเค เอกโต อคฺคฬนฺเต อาพนฺธิตฺวา ปาทปุญฺฉนรชฺชุมณฺฑลกสฺส อนฺตรา ตํ สิพฺพิตฺวา ฐิตรชฺชุกา วิย เอกวีสติยา อนฺตโภคานํ อนฺตรา ฐิตนฺติฯ

ตตฺถ ยถา ปาทปุญฺฉนรชฺชุมณฺฑลกํ สิพฺพิตฺวา ฐิตรชฺชุกา น ชานาติ ‘‘มยา ปาทปุญฺฉนรชฺชุมณฺฑลกํ สิพฺพิต’’นฺติ, นปิ ปาทปุญฺฉนรชฺชุมณฺฑลกํ ชานาติ ‘‘รชฺชุกา มํ สิพฺพิตฺวา ฐิตา’’ติ, เอวเมว อนฺตคุณํ น ชานาติ ‘‘อหํ อนฺตํ เอกวีสติโภคพฺภนฺตเร อาพนฺธิตฺวา ฐิต’’นฺติ, นปิ อนฺตํ ชานาติ ‘‘อนฺตคุณํ มํ อาพนฺธิตฺวา ฐิต’’นฺติฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป.… น ปุคฺคโลติฯ ปริจฺเฉทโต อนฺตคุณํ อนฺตคุณภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติฯ อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ อนฺตคุณํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตโต ปรํ อนฺโตสรีเร อุทริยํ วณฺณโต อชฺโฌหฏาหารวณฺณนฺติ ววตฺถเปติฯ สณฺฐานโต ปริสฺสาวเน สิถิลพทฺธตณฺฑุลสณฺฐานํฯ ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํฯ โอกาสโต อุทเร ฐิตนฺติ ฯ อุทรํ นาม อุภโต นิปฺปีฬิยมานสฺส อลฺลสาฏกสฺส มชฺเฌ สญฺชาตโผฏกสทิสํ อนฺตปฏลํ, พหิ มฏฺฐํ, อนฺโต มํสกสมฺพุปลิเวฐิตํ, กิลิฏฺฐปาวารปุปฺผสทิสํ, กุถิตปนสผลสฺส อพฺภนฺตรสทิสนฺติปิ เอเกฯ

ตตฺถ ตกฺโกลกา คณฺฑุปฺปาทกาตาลหีรกาสูจิมุขกาปฏตนฺตุสุตฺตกาติ เอวมาทิทฺวตฺติํสกุลปฺปเภทา กิมโย อากุลพฺยากุลา สณฺฑสณฺฑจาริโน หุตฺวา นิวสนฺติ, เย ปานโภชนาทิมฺหิ อวิชฺชมาเน อุลฺลงฺฆิตฺวา วิรวนฺตา หทยมํสํ อภิตุทนฺติ ปานโภชนาทีนิ อชฺโฌหรณเวลายญฺจ อุทฺธํมุขา หุตฺวา ปฐมชฺโฌหเฏ ทฺเว ตโย อาโลเป ตุริตตุริตา วิลุมฺปนฺติฯ ยํ เอเตสํ กิมีนํ ปสูติฆรํ วจฺจกุฏิ คิลานสาลา สุสานญฺจ โหติ, ยตฺถ เสยฺยถาปิ นาม จณฺฑาลคามทฺวาเร จนฺทนิกาย สรทสมเย ถูลผุสิตเก เทเว วสฺสนฺเต อุทเกน อาวูฬฺหํ มุตฺตกรีสจมฺมฏฺฐินฺหารุขณฺฑเขฬสิงฺฆาณิกาโลหิตปฺปภุตินานากุณปชาตํ นิปติตฺวา กทฺทโมทกาลุฬิตํ สญฺชาตกิมิกุลากุลํ หุตฺวา ทฺวีหตีหจฺจเยน สูริยาตปสนฺตาปเวคกุถิตํ อุปริ เผณปุปฺผุฬเก มุญฺจนฺตํ อภินีลวณฺณํ ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺฉํ อุปคนฺตุํ วา ทฏฺฐุํ วา อนรหรูปตํ อาปชฺชิตฺวา ติฏฺฐติ, ปเคว ฆายิตุํ วา สายิตุํ วา; เอวเมว นานปฺปการปานโภชนาทิ ทนฺตมุสลสํจุณฺณิตํ ชิวฺหาหตฺถสมฺปริวตฺติตํ เขฬลาลาปลิพุทฺธํ ตงฺขณวิคตวณฺณคนฺธรสาทิสมฺปทํ โกลิยขลิสุวานวมถุสทิสํ นิปติตฺวา ปิตฺตเสมฺหวาตปลิเวฐิตํ หุตฺวา อุทรคฺคิสนฺตาปเวคกุถิตํ กิมิกุลากุลํ อุปรูปริ เผณปุปฺผุฬกานิ มุญฺจนฺตํ ปรมกสมฺพุทุคฺคนฺธเชคุจฺฉภาวมาปชฺชิตฺวา ติฏฺฐติฯ ยํ สุตฺวาปิ ปานโภชนาทีสุ อมนุญฺญตา สณฺฐาติ, ปเคว ปญฺญาจกฺขุนา โอโลเกตฺวาฯ ยตฺถ จ ปติตํ ปานโภชนาทิ ปญฺจธา วิเวกํ คจฺฉติ, เอกํ ภาคํ ปาณกา ขาทนฺติ, เอกํ ภาคํ อุทรคฺคิ ฌาเปติ, เอโก ภาโค มุตฺตํ โหติ, เอโก ภาโค กรีสํ โหติ, เอโก ภาโค รสภาวํ อาปชฺชิตฺวา โสณิตมํสาทีนิ อุปพฺรูหยตีติฯ

ตตฺถ ยถา ปรมเชคุจฺฉาย สุวานโทณิยา ฐิโต สุวานวมถุ น ชานาติ ‘‘อหํ สุวานโทณิยา ฐิโต’’ติ; นปิ สุวานโทณิ ชานาติ ‘‘มยิ สุวานวมถุ ฐิโต’’ติฯ เอวเมว น อุทริยํ ชานาติ ‘‘อหํ อิมสฺมิํ ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺเฉ อุทเร ฐิต’’นฺติ; นปิ อุทรํ ชานาติ ‘‘มยิ อุทริยํ ฐิต’’นฺติฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป.… น ปุคฺคโลติ ฯ ปริจฺเฉทโต อุทริยํ อุทริยภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติฯ อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ อุทริยํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตโต ปรํ อนฺโตสรีเร กรีสํ วณฺณโต เยภุยฺเยน อชฺโฌหฏาหารวณฺณนฺติ ววตฺถเปติฯ สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานํ, ทิสโต เหฏฺฐิมาย ทิสาย ชาตํ, โอกาสโต ปกฺกาสเย ฐิตนฺติฯ ปกฺกาสโย นาม เหฏฺฐา นาภิปิฏฺฐิกณฺฏกมูลานํ อนฺตเร อนฺตาวสาเน อุพฺเพเธน อฏฺฐงฺคุลมตฺโต วํสนฬกพฺภนฺตรสทิโส ปเทโส, ยตฺถ เสยฺยถาปิ นาม อุปริภูมิภาเค ปติตํ วสฺโสทกํ โอคฬิตฺวา เหฏฺฐาภูมิภาคํ ปูเรตฺวา ติฏฺฐติ, เอวเมว ยํกิญฺจิ อามาสเย ปติตํ ปานโภชนาทิกํ อุทรคฺคินา เผณุทฺเทหกํ ปกฺกํ ปกฺกํ สณฺหกรณิยา ปิฏฺฐมิว สณฺหภาวํ อาปชฺชิตฺวา อนฺตพิเลน โอคฬิตฺวา โอมทฺทิตฺวา วํสนฬเก ปกฺขิตฺตปณฺฑุมตฺติกา วิย สนฺนิจิตํ หุตฺวา ติฏฺฐติฯ

ตตฺถ ยถา วํสนฬเก โอมทฺทิตฺวา ปกฺขิตฺตปณฺฑุมตฺติกา น ชานาติ ‘‘อหํ วํสนฬเก ฐิตา’’ติ, นปิ วํสนฬโก ชานาติ ‘‘มยิ ปณฺฑุมตฺติกา ฐิตา’’ติ; เอวเมว น กรีสํ ชานาติ ‘‘อหํ ปกฺกาสเย ฐิต’’นฺติ, นปิ ปกฺกาสโย ชานาติ ‘‘มยิ กรีสํ ฐิต’’นฺติฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป.… น ปุคฺคโลติฯ ปริจฺเฉทโต กรีสํ กรีสภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติฯ อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ กรีสํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตโต ปรํ สรีเร สีสกฏาหพฺภนฺตเร มตฺถลุงฺคํ วณฺณโต เสตํ อหิฉตฺตกปิณฺฑิวณฺณนฺติ ววตฺถเปติฯ ปกฺกุถิตทุทฺธวณฺณนฺติปิ เอเกฯ สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานํฯ ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํฯ โอกาสโต สีสกฏาหสฺส อพฺภนฺตเร จตฺตาโร สิพฺพินิมคฺเค นิสฺสาย สโมธาย ฐปิตา จตฺตาโร ปิฏฺฐปิณฺฑิกา วิย สโมหิตํ จตุมตฺถลุงฺคปิณฺฑปฺปเภทํ หุตฺวา ฐิตนฺติฯ

ตตฺถ ยถา ปุราณลาพุกฏาเห ปกฺขิตฺตปิฏฺฐปิณฺฑิ ปกฺกุถิตทุทฺธํ วา น ชานาติ ‘‘อหํ ปุราณลาพุกฏาเห ฐิต’’นฺติ, นปิ ปุราณลาพุกฏาหํ ชานาติ ‘‘มยิ ปิฏฺฐปิณฺฑิ ปกฺกุถิตทุทฺธํ วา ฐิต’’นฺติ; เอวเมว น มตฺถลุงฺคํ ชานาติ ‘‘อหํ สีสกฏาหพฺภนฺตเร ฐิต’’นฺติ, นปิ สีสกฏาหพฺภนฺตรํ ชานาติ ‘‘มยิ มตฺถลุงฺคํ ฐิต’’นฺติฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป.… น ปุคฺคโลติฯ ปริจฺเฉทโต มตฺถลุงฺคํ มตฺถลุงฺคภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติฯ อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ มตฺถลุงฺคํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตโต ปรํ สรีเร พทฺธาพทฺธเภทโต ทุวิธมฺปิ ปิตฺตํ วณฺณโต พหลมธุกเตลวณฺณนฺติ ววตฺถเปติฯ อพทฺธปิตฺตํ มิลาตพกุลปุปฺผวณฺณนฺติปิ เอเกฯ สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานํฯ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํฯ โอกาสโต อพทฺธปิตฺตํ เกสโลมนขทนฺตานํ มํสวินิมุตฺตฏฺฐานํ ถทฺธสุกฺขจมฺมญฺจ วชฺเชตฺวา อุทกมิว เตลพินฺทุ อวเสสสรีรํ พฺยาเปตฺวา ฐิตํ, ยมฺหิ กุปิเต อกฺขีนิ ปีตกานิ โหนฺติ ภมนฺติ, คตฺตํ กมฺปติ กณฺฑูยติฯ พทฺธปิตฺตํ หทยปปฺผาสานมนฺตเร ยกนมํสํ นิสฺสาย ปติฏฺฐิเต มหาโกสาตกิโกสกสทิเส ปิตฺตโกสเก ฐิตํ, ยมฺหิ กุปิเต สตฺตา อุมฺมตฺตกา โหนฺติ, วิปลฺลตฺถจิตฺตา หิโรตฺตปฺปํ ฉฑฺเฑตฺวา อกตฺตพฺพํ กโรนฺติ, อภาสิตพฺพํ ภาสนฺติ, อจินฺติตพฺพํ จินฺเตนฺติฯ

ตตฺถ ยถา อุทกํ พฺยาเปตฺวา ฐิตํ เตลํ น ชานาติ ‘‘อหํ อุทกํ พฺยาเปตฺวา ฐิต’’นฺติ, นปิ อุทกํ ชานาติ ‘‘เตลํ มํ พฺยาเปตฺวา ฐิต’’นฺติ; เอวเมว น อพทฺธปิตฺตํ ชานาติ ‘‘อหํ สรีรํ พฺยาเปตฺวา ฐิต’’นฺติ, นปิ สรีรํ ชานาติ ‘‘อพทฺธปิตฺตํ มํ พฺยาเปตฺวา ฐิต’’นฺติฯ ยถา จ โกสาตกิโกสเก ฐิตํ วสฺโสทกํ น ชานาติ ‘‘อหํ โกสาตกิโกสเก ฐิต’’นฺติ, นปิ โกสาตกิโกสโก ชานาติ ‘‘มยิ วสฺโสทกํ ฐิต’’นฺติ; เอวเมว น พทฺธปิตฺตํ ชานาติ ‘‘อหํ ปิตฺตโกสเก ฐิต’’นฺติ, นปิ ปิตฺตโกสโก ชานาติ ‘‘มยิ พทฺธปิตฺตํ ฐิต’’นฺติฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป.… น ปุคฺคโลติฯ ปริจฺเฉทโต ปิตฺตํ ปิตฺตภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติฯ อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ ปิตฺตํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตโต ปรํ สรีรพฺภนฺตเร เอกปตฺตปูรปฺปมาณํ เสมฺหํ วณฺณโต เสตํ กจฺฉกปณฺณรสวณฺณนฺติ ววตฺถเปติฯ สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานํฯ ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํฯ โอกาสโต อุทรปฏเล ฐิตนฺติฯ

ยํ ปานโภชนาทิอชฺโฌหรณกาเล เสยฺยถาปิ นาม อุทเก เสวาลปณกํ กฏฺเฐ วา กถเล วา ปตนฺเต ฉิชฺชิตฺวา ทฺวิธา หุตฺวา ปุน อชฺโฌตฺถริตฺวา ติฏฺฐติ, เอวเมว ปานโภชนาทิมฺหิ นิปตนฺเต ฉิชฺชิตฺวา ทฺวิธา หุตฺวา ปุน อชฺโฌตฺถริตฺวา ติฏฺฐติ, ยมฺหิ จ มนฺทีภูเต ปกฺกมิว คณฺฑํ ปูติกมิว กุกฺกุฏณฺฑํ อุทรปฏลํ ปรมเชคุจฺฉกุณปคนฺธํ โหติฯ ตโต อุคฺคเตน จ คนฺเธน อุคฺคาโรปิ มุขมฺปิ ทุคฺคนฺธํ ปูติกุณปสทิสํ โหติ, โส จ ปุริโส ‘‘อเปหิ ทุคฺคนฺธํ วายสี’’ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ, ยญฺจ อภิวฑฺฒิตํ พหลตฺตมาปนฺนํ ปฏิกุชฺชนผลกมิว วจฺจกุฏิยา อุทรปฏลพฺภนฺตเร เอว กุณปคนฺธํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา ติฏฺฐติฯ

ตตฺถ ยถา จนฺทนิกาย อุปริเผณปฏลํ น ชานาติ ‘‘อหํ จนฺทนิกาย ฐิต’’นฺติ, นปิ จนฺทนิกา ชานาติ ‘‘มยิ เผณปฏลํ ฐิต’’นฺติ; เอวเมว น เสมฺหํ ชานาติ ‘‘อหํ อุทรปฏเล ฐิต’’นฺติ, นปิ อุทรปฏลํ ชานาติ ‘‘มยิ เสมฺหํ ฐิตนฺติฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป.… น ปุคฺคโลติฯ ปริจฺเฉทโต เสมฺหํ เสมฺหภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติฯ อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ เสมฺหํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตโต ปรํ สรีเร ปุพฺโพ วณฺณโต ปณฺฑุปลาสวณฺโณติ ววตฺถเปติฯ สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐาโนฯ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาโตฯ โอกาสโต ปุพฺพสฺส โอกาโส นาม นิพทฺโธ นตฺถิฯ ยตฺถ ปุพฺโพ สนฺนิจิโต ติฏฺเฐยฺย, ยตฺร ยตฺร ขาณุกณฺฏกปฺปหรณคฺคิชาลาทีหิ อภิหเต สรีรปฺปเทเส โลหิตํ สณฺฐหิตฺวา ปจฺจติ, คณฺฑปิฬกาทโย วา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺร ตตฺร ติฏฺฐติฯ

ตตฺถ ยถา รุกฺขสฺส ตตฺถ ตตฺถ ผรสุธาราทีหิ ปหตปฺปเทเส อวคฬิตฺวา ฐิโต นิยฺยาโส น ชานาติ ‘‘อหํ รุกฺขสฺส ปหตปฺปเทเส ฐิโต’’ติ, นปิ รุกฺขสฺส ปหตปฺปเทโส ชานาติ ‘‘มยิ นิยฺยาโส ฐิโต’’ติ; เอวเมว น ปุพฺโพ ชานาติ ‘‘อหํ สรีรสฺส ตตฺถ ตตฺถ ขาณุกณฺฏกาทีหิ อภิหตปฺปเทเส คณฺฑปิฬกาทีนํ อุฏฺฐิตปฺปเทเส วา ฐิโต’’ติ, นปิ สรีรปฺปเทโส ชานาติ ‘‘มยิ ปุพฺโพ ฐิโต’’ติฯ

อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป.… น ปุคฺคโลติฯ ปริจฺเฉทโต ปุพฺโพ ปุพฺพภาเคน ปริจฺฉินฺโนติ ววตฺถเปติฯ อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ ปุพฺพํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตโต ปรํ สรีเร สนฺนิจิตโลหิตํ สํสรณโลหิตนฺติ เอวํ ทุวิเธ โลหิเต สนฺนิจิตโลหิตํ ตาว วณฺณโต พหลกุถิตลาขารสวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ, สํสรณโลหิตํ อจฺฉลาขารสวณฺณนฺติฯ สณฺฐานโต สพฺพมฺปิ อตฺตโน โอกาสสณฺฐานํฯ ทิสโต สนฺนิจิตโลหิตํ อุปริมาย ทิสาย ชาตํ, สํสรณโลหิตํ ทฺวีสุปีติฯ โอกาสโต สํสรณโลหิตํ เกสโลมนขทนฺตานํ มํสวินิมุตฺตฏฺฐานญฺเจว ถทฺธสุกฺขจมฺมญฺจ วชฺเชตฺวา ธมนิชาลานุสาเรน สพฺพํ อุปาทินฺนกสรีรํ ผริตฺวา ฐิตํฯ สนฺนิจิตโลหิตํ ยกนสฺส เหฏฺฐาภาคํ ปูเรตฺวา เอกปตฺตปูรณมตฺตํ วกฺกหทยปปฺผาสานํ อุปริ โถกํ โถกํ พินฺทุํ ปาเตนฺตํ วกฺกหทยยกนปปฺผาเส เตเมนฺตํ ฐิตํ, ยมฺหิ วกฺกหทยาทีนิ อเตเมนฺเต สตฺตา ปิปาสิตา โหนฺติฯ

ตตฺถ ยถา ชชฺชรกปาเล ฐิตํ อุทกํ เหฏฺฐา เลฑฺฑุขณฺฑาทีนิ เตเมนฺตํ น ชานาติ ‘‘อหํ ชชฺชรกปาเล ฐิตํ เหฏฺฐา เลฑฺฑุขณฺฑาทีนิ เตเมมี’’ติ, นปิ ชชฺชรกปาลํ เหฏฺฐา เลฑฺฑุขณฺฑาทีนิ วา ชานนฺติ ‘‘มยิ อุทกํ ฐิตํ, อมฺเห วา เตเมนฺตํ ฐิต’’นฺติ; เอวเมว น โลหิตํ ชานาติ ‘‘อหํ ยกนสฺส เหฏฺฐาภาเค วกฺกหทยาทีนิ เตเมนฺตํ ฐิต’’นฺติ, นปิ ยกนสฺส เหฏฺฐาภาคฏฺฐานํ วกฺกหทยาทีนิ วา ชานนฺติ ‘‘มยิ โลหิตํ ฐิตํ, อมฺเห วา เตเมนฺตํ ฐิต’’นฺติฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป.… น ปุคฺคโลติฯ ปริจฺเฉทโต โลหิตํ โลหิตภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติฯ อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ โลหิตํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตโต ปรํ สรีเร เสโท วณฺณโต ปสนฺนติลเตลวณฺโณติ ววตฺถเปติฯ สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐาโนฯ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาโตฯ โอกาสโต เสทสฺส โอกาโส นาม นิพทฺโธ นตฺถิ, ยตฺถ เสโท โลหิตํ วิย สทา ติฏฺเฐยฺยฯ

ยสฺมา วา ยทา อคฺคิสนฺตาปสูริยสนฺตาปอุตุวิการาทีหิ สรีรํ สนฺตปติ, อถ อุทกโต อพฺพูฬฺหมตฺตวิสมจฺฉินฺนภิสมุฬาลกุมุทนาลกลาปอุทกมิว สพฺพเกสโลมกูปวิวเรหิ ปคฺฆรติฯ ตสฺมา เตสํ เกสโลมกูปวิวรานํ วเสน ตํ สณฺฐานโต ววตฺถเปติฯ ‘‘เสทปริคฺคณฺหเกน จ โยคาวจเรน เกสโลมกูปวิวเร ปูเรตฺวา ฐิตวเสเนว เสโท มนสิกาตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ ปุพฺพาจริเยหิฯ

ตตฺถ ยถา ภิสมุฬาลกุมุทนาลกลาปวิวเรหิ ปคฺฆรนฺตํ อุทกํ น ชานาติ ‘‘อหํ ภิสมุฬาลกุมุทนาลกลาปวิวเรหิ ปคฺฆรามี’’ติ, นปิ ภิสมุฬาลกุมุทนาลกลาปวิวรา ชานนฺติ ‘‘อมฺเหหิ อุทกํ ปคฺฆรตี’’ติ; เอวเมว น เสโท ชานาติ ‘‘อหํ เกสโลมกูปวิวเรหิ ปคฺฆรามี’’ติ, นปิ เกสโลมกูปวิวรา ชานนฺติ ‘‘อมฺเหหิ เสโท ปคฺฆรตี’’ติฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป.… น ปุคฺคโลติฯ ปริจฺเฉทโต เสโท เสทภาเคน ปริจฺฉินฺโนติ ววตฺถเปติฯ อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ เสทํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตโต ปรํ สรีเร จมฺมมํสนฺตเร เมโท วณฺณโต ผาลิตหลิทฺทิวณฺโณติ ววตฺถเปติฯ สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐาโนฯ ตถา หิ สุขิโน ถูลสรีรสฺส จมฺมมํสนฺตเร ผริตฺวา ฐิโต หลิทฺทิรตฺตทุกูลปิโลติกสณฺฐาโน, กิสสรีรสฺส ชงฺฆมํสอูรุมํสปิฏฺฐิกณฺฏกนิสฺสิตปิฏฺฐิมํสอุทรปฏลมํสานิ นิสฺสาย สํเวลฺลิตฺวา ฐปิตหลิทฺทิรตฺตทุกูลปิโลติกขณฺฑสณฺฐาโนฯ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาโตฯ โอกาสโต ถูลสรีรสฺส สกลสรีรํ ผริตฺวา กิสสฺส ชงฺฆามํสาทีนิ นิสฺสาย ฐิโต, โย สิเนหสงฺขาโตปิ หุตฺวา ปรมเชคุจฺฉตฺตา น มตฺถกเตลตฺถํ น คณฺฑูสเตลตฺถํ น ทีปชาลนตฺถํ สงฺคยฺหติฯ

ตตฺถ ยถา มํสปุญฺชํ นิสฺสาย ฐิตา หลิทฺทิรตฺตทุกูลปิโลติกา น ชานาติ ‘‘อหํ มํสปุญฺชํ นิสฺสาย ฐิตา’’ติ, นปิ มํสปุญฺโช ชานาติ ‘‘หลิทฺทิรตฺตทุกูลปิโลติกา มํ นิสฺสาย ฐิตา’’ติ; เอวเมว น เมโท ชานาติ ‘‘อหํ สกลสรีรํ ชงฺฆาทีสุ วา มํสํ นิสฺสาย ฐิโต’’ติ, นปิ สกลสรีรํ ชานาติ ชงฺฆาทีสุ วา มํสํ ‘‘เมโท มํ นิสฺสาย ฐิโต’’ติฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป.… น ปุคฺคโลติฯ

ปริจฺเฉทโต เมโท เหฏฺฐา มํเสน, อุปริ จมฺเมน, สมนฺตโต เมทภาเคน ปริจฺฉินฺโนติ ววตฺถเปติฯ อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ เมทํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตโต ปรํ สรีเร อสฺสุ วณฺณโต ปสนฺนติลเตลวณฺณนฺติ ววตฺถเปติฯ สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานํฯ ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํฯ โอกาสโต อกฺขิกูปเกสุ ฐิตนฺติฯ น เจตํ ปิตฺตโกสเก ปิตฺตมิว อกฺขิกูปเกสุ สทา สนฺนิจิตํ หุตฺวา ติฏฺฐติ, กินฺตุ ยทา โสมนสฺสชาตา สตฺตา มหาหสิตํ หสนฺติ, โทมนสฺสชาตา โรทนฺติ ปริเทวนฺติ, ตถารูปํ วิสมาหารํ วา หรนฺติ, ยทา จ เตสํ อกฺขีนิ ธูมรชปํสุกาทีหิ อภิหญฺญนฺติ, ตทา เอเตหิ โสมนสฺสโทมนสฺสวิสมาหาราทีหิ สมุฏฺฐหิตฺวา อสฺสุ อกฺขิกูปเกสุ ปูเรตฺวา ติฏฺฐติ ปคฺฆรติ จฯ ‘‘อสฺสุปริคฺคณฺหเกน จ โยคาวจเรน อกฺขิกูปเก ปูเรตฺวา ฐิตวเสเนว ตํ มนสิกาตพฺพ’’นฺติ ปุพฺพาจริยา วณฺณยนฺติฯ

ตตฺถ ยถา มตฺถกจฺฉินฺนตรุณตาลฏฺฐิกูปเกสุ ฐิตํ อุทกํ น ชานาติ ‘‘อหํ มตฺถกจฺฉินฺนตรุณตาลฏฺฐิกูปเกสุ ฐิต’’นฺติ, นปิ มตฺถกจฺฉินฺนตรุณตาลฏฺฐิกูปกา ชานนฺติ ‘‘อมฺเหสุ อุทกํ ฐิต’’นฺติ; เอวเมว น อสฺสุ ชานาติ ‘‘อหํ อกฺขิกูปเกสุ ฐิต’’นฺติ, นปิ อกฺขิกูปกา ชานนฺติ ‘‘อมฺเหสุ อสฺสุ ฐิต’’นฺติฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป.… น ปุคฺคโลติฯ ปริจฺเฉทโต อสฺสุ อสฺสุภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติฯ อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ อสฺสุํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตโต ปรํ สรีเร วิลีนสิเนหสงฺขาตา วสา วณฺณโต อาจาเม อาสิตฺตเตลวณฺณาติ ววตฺถเปติฯ สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานาฯ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตาฯ โอกาสโต หตฺถตลหตฺถปิฏฺฐิปาทตลปาทปิฏฺฐินาสาปุฏนลาฏอํสกูเฏสุ ฐิตาติฯ น เจสา เอเตสุ โอกาเสสุ สทา วิลีนา เอว หุตฺวา ติฏฺฐติ, กินฺตุ ยทา อคฺคิสนฺตาปสูริยสนฺตาปอุตุวิสภาคธาตุวิสภาเคหิ เต ปเทสา อุสฺมาชาตา โหนฺติ, ตทา ตตฺถ วิลีนาว หุตฺวา ปสนฺนสลิลาสุ อุทกโสณฺฑิกาสุ นีหาโร วิย สรติฯ

ตตฺถ ยถา อุทกโสณฺฑิโย อชฺโฌตฺถริตฺวา ฐิโต นีหาโร น ชานาติ ‘‘อหํ อุทกโสณฺฑิโย อชฺโฌตฺถริตฺวา ฐิโต’’ติ, นปิ อุทกโสณฺฑิโย ชานนฺติ ‘‘นีหาโร อมฺเห อชฺโฌตฺถริตฺวา ฐิโต’’ติ; เอวเมว น วสา ชานาติ ‘‘อหํ หตฺถตลาทีนิ อชฺโฌตฺถริตฺวา ฐิตา’’ติ, นปิ หตฺถตลาทีนิ ชานนฺติ ‘‘วสา อมฺเห อชฺโฌตฺถริตฺวา ฐิตา’’ติฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป.… น ปุคฺคโลติฯ ปริจฺเฉทโต วสา วสาภาเคน ปริจฺฉินฺนาติ ววตฺถเปติฯ อยเมติสฺสา สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ วสํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตโต ปรํ สรีเร มุขสฺสพฺภนฺตเร เขโฬ วณฺณโต เสโต เผณวณฺโณติ ววตฺถเปติฯ สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐาโนติ, สมุทฺทเผณสณฺฐาโนติปิ เอเกฯ ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาโตฯ โอกาสโต อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา ชิวฺหาย ฐิโตติฯ น เจโส เอตฺถ สทา สนฺนิจิโต หุตฺวา ติฏฺฐติ, กินฺตุ ยทา สตฺตา ตถารูปํ อาหารํ ปสฺสนฺติ วา สรนฺติ วา, อุณฺหติตฺตกฏุกโลณมฺพิลานํ วา กิญฺจิ มุเข ฐเปนฺติฯ ยทา จ เตสํ หทยํ อาคิลายติ, กิสฺมิญฺจิเทว วา ชิคุจฺฉา อุปฺปชฺชติ, ตทา เขโฬ อุปฺปชฺชิตฺวา อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา ชิวฺหาย สณฺฐาติฯ อคฺคชิวฺหาย เจส เขโฬ ตนุโก โหติ, มูลชิวฺหาย พหโล, มุเข ปกฺขิตฺตญฺจ ปุถุกํ วา ตณฺฑุลํ วา อญฺญํ วา กิญฺจิ ขาทนียํ นทิปุลิเน ขตกูปสลิลมิว ปริกฺขยมคจฺฉนฺโตว สทา เตมนสมตฺโถ โหติฯ

ตตฺถ ยถา นทิปุลิเน ขตกูปตเล สณฺฐิตํ อุทกํ น ชานาติ ‘‘อหํ กูปตเล สณฺฐิต’’นฺติ , นปิ กูปตลํ ชานาติ ‘‘มยิ อุทกํ ฐิต’’นฺติ; เอวเมว น เขโฬ ชานาติ ‘‘อหํ อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา ชิวฺหาตเล สณฺฐิโต’’ติ, นปิ ชิวฺหาตลํ ชานาติ ‘‘มยิ อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา เขโฬ สณฺฐิโต’’ติฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป.… น ปุคฺคโลติฯ ปริจฺเฉทโต เขโฬ เขฬภาเคน ปริจฺฉินฺโนติ ววตฺถเปติฯ อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ เขฬํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตโต ปรํ สรีเร สิงฺฆาณิกา วณฺณโต เสตา ตรุณตาลมิญฺชวณฺณาติ ววตฺถเปติฯ สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานา, เสเทตฺวา เสเทตฺวา นาสาปุเฏ นิรนฺตรํ ปกฺขิตฺตเวตฺตงฺกุรสณฺฐานาติปิ เอเกฯ ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตาฯ โอกาสโต นาสาปุเฏ ปูเรตฺวา ฐิตาติฯ น เจสา เอตฺถ สทา สนฺนิจิตา หุตฺวา ติฏฺฐติ, กินฺตุ เสยฺยถาปิ นาม ปุริโส ปทุมินิปตฺเต ทธิํ พนฺธิตฺวา เหฏฺฐา ปทุมินิปตฺตํ กณฺฏเกน วิชฺเฌยฺย, อถ เตน ฉิทฺเทน ทธิปิณฺฑํ คฬิตฺวา พหิ ปปเตยฺย; เอวเมว ยทา สตฺตา โรทนฺติ, วิสภาคาหารอุตุวเสน วา สญฺชาตธาตุกฺโขภา โหนฺติ, ตทา อนฺโตสีสโต ปูติเสมฺหภาวํ อาปนฺนํ มตฺถลุงฺคํ คฬิตฺวา ตาลุมตฺถกวิวเรน โอตริตฺวา นาสาปุเฏ ปูเรตฺวา ติฏฺฐติฯ

ตตฺถ ยถา สิปฺปิกาย ปกฺขิตฺตํ ปูติทธิ น ชานาติ ‘‘อหํ สิปฺปิกาย ฐิต’’นฺติ, นปิ สิปฺปิกา ชานาติ ‘‘มยิ ปูติกํ ทธิ ฐิต’’นฺติ; เอวเมว น สิงฺฆาณิกา ชานาติ ‘‘อหํ นาสาปุเฏสุ ฐิตา’’ติ, นปิ นาสาปุฏา ชานนฺติ ‘‘อมฺเหสุ สิงฺฆาณิกา ฐิตา’’ติฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป.… น ปุคฺคโลติฯ ปริจฺเฉทโต สิงฺฆาณิกา สิงฺฆาณิกภาเคน ปริจฺฉินฺนาติ ววตฺถเปติฯ อยเมติสฺสา สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ สิงฺฆาณิกํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตโต ปรํ อนฺโตสรีเร ลสิกาติ สรีรสนฺธีนํ อพฺภนฺตเร ปิจฺฉิลกุณปํฯ สา วณฺณโต กณิการนิยฺยาสวณฺณาติ ววตฺถเปติฯ สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานาฯ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตาฯ โอกาสโต อฏฺฐิสนฺธีนํ อพฺภญฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อสีติสตสนฺธีนํ อพฺภนฺตเร ฐิตาติฯ ยสฺส เจสา มนฺทา โหติ, ตสฺส อุฏฺฐหนฺตสฺส นิสีทนฺตสฺส อภิกฺกมนฺตสฺส ปฏิกฺกมนฺตสฺส สมิญฺชนฺตสฺส ปสาเรนฺตสฺส อฏฺฐิกานิ กฏกฏายนฺติ, อจฺฉริกาสทฺทํ กโรนฺโต วิย วิจรติ , เอกโยชนทฺวิโยชนมตฺตมฺปิ อทฺธานํ คตสฺส วาโยธาตุ กุปฺปติ, คตฺตานิ ทุกฺขนฺติ ยสฺส ปน เจสา พหุกา โหติ, ตสฺส อุฏฺฐานนิสชฺชาทีสุ น อฏฺฐีนิ กฏกฏายนฺติ, ทีฆมฺปิ อทฺธานํ คตสฺส น วาโยธาตุ กุปฺปติ, น คตฺตานิ ทุกฺขนฺติฯ

ตตฺถ ยถา อพฺภญฺชนเตลํ น ชานาติ ‘‘อหํ อกฺขํ อพฺภญฺชิตฺวา ฐิต’’นฺติ, นปิ อกฺโข ชานาติ ‘‘มํ เตลํ อพฺภญฺชิตฺวา ฐิต’’นฺติ; เอวเมว น ลสิกา ชานาติ ‘‘อหํ อสีติสตสนฺธิโย อพฺภญฺชิตฺวา ฐิตา’’ติ, นปิ อสีติสตสนฺธิโย ชานนฺติ ‘‘ลสิกา อมฺเห อพฺภญฺชิตฺวา ฐิตา’’ติฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป.… น ปุคฺคโลติฯ ปริจฺเฉทโต ลสิกา ลสิกภาเคน ปริจฺฉินฺนาติ ววตฺถเปติฯ อยเมติสฺสา สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ ลสิกํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตโต ปรํ อนฺโตสรีเร มุตฺตํ วณฺณโต มาสขาโรทกวณฺณนฺติ ววตฺถเปติฯ สณฺฐานโต อุทกํ ปูเรตฺวา อโธมุขฐปิตอุทกกุมฺภอนฺตรคตอุทกสณฺฐานํฯ ทิสโต เหฏฺฐิมาย ทิสาย ชาตํฯ โอกาสโต วตฺถิสฺสพฺภนฺตเร ฐิตนฺติฯ วตฺถิ นาม วตฺถิปุโฏ วุจฺจติ, ยตฺถ เสยฺยถาปิ นาม จนฺทนิกาย ปกฺขิตฺเต อมุเข เปฬาฆเฏ จนฺทนิการโส ปวิสติ, น จสฺส ปวิสนมคฺโค ปญฺญายติ; เอวเมว สรีรโต มุตฺตํ ปวิสติ, น จสฺส ปวิสนมคฺโค ปญฺญายติ นิกฺขมนมคฺโค เอว ตุ ปากโฏ โหติ, ยมฺหิ จ มุตฺตสฺส ภริเต ‘‘ปสฺสาวํ กโรมา’’ติ สตฺตานํ อายูหนํ โหติฯ ตตฺถ ยถา จนฺทนิกาย ปกฺขิตฺเต อมุเข เปฬาฆเฏ ฐิโต จนฺทนิการโส น ชานาติ ‘‘อหํ อมุเข เปฬาฆเฏ ฐิโต’’ติ, นปิ เปฬาฆโฏ ชานาติ ‘‘มยิ จนฺทนิการโส ฐิโต’’ติ; เอวเมว มุตฺตํ น ชานาติ ‘‘อหํ วตฺถิมฺหิ ฐิต’’นฺติ, นปิ วตฺถิ ชานาติ ‘‘มยิ มุตฺตํ ฐิต’’นฺติฯ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา…เป.… น ปุคฺคโลติฯ ปริจฺเฉทโต วตฺถิอพฺภนฺตเรน เจว มุตฺตภาเคน จ ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติฯ อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ มุตฺตํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ เอวมยํ อิมํ ทฺวตฺติํสาการํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติฯ

ตสฺเสวํ อิมํ ทฺวตฺติํสาการํ วณฺณาทิวเสน ววตฺถเปนฺตสฺส ตํ ตํ ภาวนานุโยคํ อาคมฺม เกสาทโย ปคุณา โหนฺติ, โกฏฺฐาสภาเวน อุปฏฺฐหนฺติฯ

ตโต ปภุติ เสยฺยถาปิ นาม จกฺขุมโต ปุริสสฺส ทฺวตฺติํสวณฺณานํ ปุปฺผานํ เอกสุตฺตคนฺถิตํ มาลํ โอโลเกนฺตสฺส สพฺพปุปฺผานิ อปุพฺพาปริยมิว ปากฏานิ โหนฺติ; เอวเมว ‘‘อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา’’ติ อิมํ กายํ สติยา โอโลเกนฺตสฺส สพฺเพ เต ธมฺมา อปุพฺพาปริยมิว ปากฏา โหนฺติฯ เกเสสุ อาวชฺชิเตสุ อสณฺฐหมานาว สติ ยาว มุตฺตํ, ตาว ปวตฺตติฯ ตโต ปภุติ ตสฺส อาหิณฺฑนฺตา มนุสฺสติรจฺฉานาทโย จ สตฺตาการํ วิชหิตฺวา โกฏฺฐาสราสิวเสเนว อุปฏฺฐหนฺติ, เตหิ จ อชฺโฌหริยมานํ ปานโภชนาทิ โกฏฺฐาสราสิมฺหิ ปกฺขิปฺปมานมิว อุปฏฺฐาตีติฯ

เอตฺถาห ‘‘อถาเนน ตโต ปรํ กิํ กาตพฺพ’’นฺติ? วุจฺจเต – ตเทว นิมิตฺตํ อาเสวิตพฺพํ ภาเวตพฺพํ พหุลีกาตพฺพํ สุววตฺถิตํ ววตฺถเปตพฺพํฯ กถํ ปนายํ ตํ นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สุววตฺถิตํ ววตฺถเปตีติ? อยญฺหิ ตํ เกสาทีนํ โกฏฺฐาสภาเวน อุปฏฺฐานนิมิตฺตํ อาเสวติ, สติยา อลฺลิยติ ภชติ อุปคจฺฉติ, สติคพฺภํ คณฺหาเปติฯ ตตฺถ ลทฺธํ วา สติํ วฑฺเฒนฺโต ตํ ภาเวตีติ วุจฺจติฯ พหุลีกโรตีติ ปุนปฺปุนํ สติสมฺปยุตฺตํ วิตกฺกวิจารพฺภาหตํ กโรติฯ สุววตฺถิตํ ววตฺถเปตีติ ยถา สุฏฺฐุ ววตฺถิตํ โหติ, น ปุน อนฺตรธานํ คจฺฉติ, ตถา ตํ สติยา ววตฺถเปติ, อุปธาเรติ อุปนิพนฺธติฯ

อถ วา ยํ ปุพฺเพ อนุปุพฺพโต, นาติสีฆโต, นาติสณิกโต, วิกฺเขปปฺปหานโต, ปณฺณตฺติสมติกฺกมนโต, อนุปุพฺพมุญฺจนโต, ลกฺขณโต, ตโย จ สุตฺตนฺตาติ เอวํ ทสวิธํ มนสิการโกสลฺลํ วุตฺตํฯ ตตฺถ อนุปุพฺพโต มนสิกโรนฺโต อาเสวติ, นาติสีฆโต นาติสณิกโต จ มนสิกโรนฺโต ภาเวติ, วิกฺเขปปฺปหานโต มนสิกโรนฺโต พหุลี กโรติ, ปณฺณตฺติสมติกฺกมนาทิโต มนสิกโรนฺโต สุววตฺถิตํ ววตฺถเปตีติ เวทิตพฺโพฯ

เอตฺถาห ‘‘กถํ ปนายํ อนุปุพฺพาทิวเสน เอเต ธมฺเม มนสิ กโรตี’’ติ? วุจฺจเต – อยญฺหิ เกเส มนสิ กริตฺวา ตทนนฺตรํ โลเม มนสิ กโรติ, น นเขฯ ตถา โลเม มนสิ กริตฺวา ตทนนฺตรํ นเข มนสิ กโรติ, น ทนฺเตฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

กสฺมา? อุปฺปฏิปาฏิยา หิ มนสิกโรนฺโต เสยฺยถาปิ นาม อกุสโล ปุริโส ทฺวตฺติํสปทํ นิสฺเสณิํ อุปฺปฏิปาฏิยา อาโรหนฺโต กิลนฺตกาโย ตโต นิสฺเสณิโต ปปตติ, น อาโรหนํ สมฺปาเทติ; เอวเมว ภาวนาสมฺปตฺติวเสน อธิคนฺตพฺพสฺส อสฺสาทสฺส อนธิคมนโต กิลนฺตจิตฺโต ทฺวตฺติํสาการภาวนาโต ปปตติ, น ภาวนํ สมฺปาเทตีติฯ

อนุปุพฺพโต มนสิกโรนฺโตปิ จ เกสา โลมาติ นาติสีฆโตปิ มนสิ กโรติฯ อติสีฆโต หิ มนสิกโรนฺโต เสยฺยถาปิ นาม อทฺธานํ คจฺฉนฺโต ปุริโส สมวิสมรุกฺขถลนินฺนทฺเวธาปถาทีนิ มคฺคนิมิตฺตานิ อุปลกฺเขตุํ น สกฺโกติ, ตโต น มคฺคกุสโล โหติ, อทฺธานญฺจ ปริกฺขยํ เนติ; เอวเมว วณฺณสณฺฐานาทีนิ ทฺวตฺติํสาการนิมิตฺตานิ อุปลกฺเขตุํ น สกฺโกติ, ตโต น ทฺวตฺติํสากาเร กุสโล โหติ, กมฺมฏฺฐานญฺจ ปริกฺขยํ เนติฯ

ยถา จ นาติสีฆโต, เอวํ นาติสณิกโตปิ มนสิ กโรติฯ อติสณิกโต หิ มนสิกโรนฺโต เสยฺยถาปิ นาม ปุริโส อทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺโน อนฺตรามคฺเค รุกฺขปพฺพตตฬากาทีสุ วิลมฺพมาโน อิจฺฉิตปฺปเทสํ อปาปุณนฺโต อนฺตรามคฺเคเยว สีหพฺยคฺฆาทีหิ อนยพฺยสนํ ปาปุณาติ; เอวเมว ทฺวตฺติํสาการภาวนาสมฺปทํ อปาปุณนฺโต ภาวนาวิจฺเฉเทน อนฺตราเยว กามวิตกฺกาทีหิ อนยพฺยสนํ ปาปุณาติฯ

นาติสณิกโต มนสิกโรนฺโตปิ จ วิกฺเขปปฺปหานโตปิ มนสิ กโรติฯ วิกฺเขปปฺปหานโต นาม ยถา อญฺเญสุ นวกมฺมาทีสุ จิตฺตํ น วิกฺขิปติ, ตถา มนสิ กโรติฯ พหิทฺธา วิกฺเขปมานจิตฺโต หิ เกสาทีสฺเวว อสมาหิตเจโตวิตกฺโก ภาวนาสมฺปทํ อปาปุณิตฺวา อนฺตราว อนยพฺยสนํ อาปชฺชติ ตกฺกสิลาคมเน โพธิสตฺตสฺส สหายกา วิยฯ อวิกฺขิปมานจิตฺโต ปน เกสาทีสฺเวว สมาหิตเจโตวิตกฺโก ภาวนาสมฺปทํ ปาปุณาติ โพธิสตฺโต วิย ตกฺกสิลรชฺชสมฺปทนฺติฯ ตสฺเสวํ วิกฺเขปปฺปหานโต มนสิกโรโต อธิการจริยาธิมุตฺตีนํ วเสน เต ธมฺมา อสุภโต วา วณฺณโต วา สุญฺญโต วา อุปฏฺฐหนฺติฯ

อถ ปณฺณตฺติสมติกฺกมนโต เต ธมฺเม มนสิ กโรติฯ ปณฺณตฺติสมติกฺกมนโตติ เกสา โลมาติ เอวมาทิโวหารํ สมติกฺกมิตฺวา วิสฺสชฺเชตฺวา ยถูปฏฺฐิตานํ อสุภาทีนํเยว วเสน มนสิ กโรติฯ

กถํ ? ยถา อรญฺญนิวาสูปคตา มนุสฺสา อปริจิตภูมิภาคตฺตา อุทกฏฺฐานสญฺชานนตฺถํ สาขาภงฺคาทินิมิตฺตํ กตฺวา ตทนุสาเรน คนฺตฺวา อุทกํ ปริภุญฺชนฺติ, ยทา ปน ปริจิตภูมิภาคา โหนฺติ, อถ ตํ นิมิตฺตํ วิสฺสชฺเชตฺวา อมนสิกตฺวาว อุทกฏฺฐานํ อุปสงฺกมิตฺวา อุทกํ ปริภุญฺชนฺติ, เอวเมวายํ เกสา โลมาติอาทินา ตํตํโวหารสฺส วเสน ปฐมํ เต ธมฺเม มนสากาสิ, เตสุ ธมฺเมสุ อสุภาทีนํ อญฺญตรวเสน อุปฏฺฐหนฺเตสุ ตํ โวหารํ สมติกฺกมิตฺวา วิสฺสชฺเชตฺวา อสุภาทิโตว มนสิ กโรติฯ

เอตฺถาห ‘‘กถํ ปนสฺส เอเต ธมฺมา อสุภาทิโต อุปฏฺฐหนฺติ, กถํ วณฺณโต, กถํ สุญฺญโต วา, กถญฺจายเมเต อสุภโต มนสิ กโรติ, กถํ วณฺณโต, กถํ สุญฺญโต วา’’ติ? เกสา ตาวสฺส วณฺณสณฺฐานคนฺธาสโยกาสวเสน ปญฺจธา อสุภโต อุปฏฺฐหนฺติ, ปญฺจธา เอว อยเมเต อสุภโต มนสิ กโรติฯ เสยฺยถิทํ – เกสา นาเมเต วณฺณโต อสุภา ปรมปฺปฏิกูลเชคุจฺฉา ฯ ตถา หิ มนุสฺสา ทิวา ปานโภชเน ปติตํ เกสวณฺณํ วากํ วา สุตฺตํ วา ทิสฺวา เกสสญฺญาย มโนรมมฺปิ ปานโภชนํ ฉฑฺเฑนฺติ วา ชิคุจฺฉนฺติ วาฯ สณฺฐานโตปิ อสุภาฯ ตถา หิ รตฺติํ ปานโภชเน ปติตํ เกสสณฺฐานํ วากํ วา สุตฺตํ วา ผุสิตฺวา เกสสญฺญาย มโนรมมฺปิ ปานโภชนํ ฉฑฺเฑนฺติ วา ชิคุจฺฉนฺติ วาฯ คนฺธโตปิ อสุภาฯ ตถา หิ เตลมกฺขนปุปฺผธูมาทิสงฺขาเรหิ วิรหิตานํ เกสานํ คนฺโธ ปรมเชคุจฺโฉ โหติ, อคฺคีสุ ปกฺขิตฺตสฺส เกสสฺส คนฺธํ ฆายิตฺวา สตฺตา นาสิกํ ปิเธนฺติ, มุขมฺปิ วิกุชฺเชนฺติฯ อาสยโตปิ อสุภาฯ ตถา หิ นานาวิเธน มนุสฺสาสุจินิสฺสนฺเทน สงฺการฏฺฐาเน ตณฺฑุเลยฺยกาทีนิ วิย ปิตฺตเสมฺหปุพฺพโลหิตนิสฺสนฺเทน เต อาจิตา วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ คมิตาติฯ โอกาสโตปิ อสุภาฯ ตถา หิ สงฺการฏฺฐาเน วิย ตณฺฑุเลยฺยกาทีนิ ปรมเชคุจฺเฉ โลมาทิเอกติํสกุณปราสิมตฺถเก มนุสฺสานํ สีสปลิเวฐเก อลฺลจมฺเม ชาตาติฯ เอส นโย โลมาทีสุฯ เอวํ ตาว อยเมเต ธมฺเม อสุภโต อุปฏฺฐหนฺเต อสุภโต มนสิ กโรติฯ

ยทิ ปนสฺส วณฺณโต อุปฏฺฐหนฺติ, อถ เกสา นีลกสิณวเสน อุปฏฺฐหนฺติฯ ตถา โลมา ทนฺตา โอทาตกสิณวเสนาติฯ

เอส นโย สพฺพตฺถ ฯ ตํตํกสิณวเสเนว อยเมเต มนสิ กโรติ, เอวํ วณฺณโต อุปฏฺฐหนฺเต วณฺณโต มนสิ กโรติฯ ยทิ ปนสฺส สุญฺญโต อุปฏฺฐหนฺติ, อถ เกสา ฆนวินิพฺโภคววตฺถาเนน โอชฏฺฐมกสมูหวเสน อุปฏฺฐหนฺติฯ ตถา โลมาทโย, ยถา อุปฏฺฐหนฺติฯ อยเมเต ตเถว มนสิ กโรติฯ เอวํ สุญฺญโต อุปฏฺฐหนฺเต สุญฺญโต มนสิ กโรติฯ

เอวํ มนสิกโรนฺโต อยเมเต ธมฺเม อนุปุพฺพมุญฺจนโต มนสิ กโรติฯ อนุปุพฺพมุญฺจนโตติ อสุภาทีนํ อญฺญตรวเสน อุปฏฺฐิเต เกเส มุญฺจิตฺวา โลเม มนสิกโรนฺโต เสยฺยถาปิ นาม ชลูกา นงฺคุฏฺเฐน คหิตปฺปเทเส สาเปกฺขาว หุตฺวา ตุณฺเฑน อญฺญํ ปเทสํ คณฺหาติ, คหิเต จ ตสฺมิํ อิตรํ มุญฺจติ, เอวเมว เกเสสุ สาเปกฺโขว หุตฺวา โลเม มนสิ กโรติ, โลเมสุ จ ปติฏฺฐิเต มนสิกาเร เกเส มุญฺจติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ เอวํ หิสฺส อนุปุพฺพมุญฺจนโต มนสิกโรโต อสุภาทีสุ อญฺญตรวเสน เต ธมฺมา อุปฏฺฐหนฺตา อนวเสสโต อุปฏฺฐหนฺติ, ปากฏตรูปฏฺฐานา จ โหนฺติฯ

อถ ยสฺส เต ธมฺมา อสุภโต อุปฏฺฐหนฺติ, ปากฏตรูปฏฺฐานา จ โหนฺติ, ตสฺส เสยฺยถาปิ นาม มกฺกโฏ ทฺวตฺติํสตาลเก ตาลวเน พฺยาเธน ปริปาติยมาโน เอกรุกฺเขปิ อสณฺฐหนฺโต ปริธาวิตฺวา ยทา นิวตฺโต โหติ กิลนฺโต, อถ เอกเมว ฆนตาลปณฺณปริเวฐิตํ ตาลสุจิํ นิสฺสาย ติฏฺฐติ; เอวเมว จิตฺตมกฺกโฏ ทฺวตฺติํสโกฏฺฐาสเก อิมสฺมิํ กาเย เตเนว โยคินา ปริปาติยมาโน เอกโกฏฺฐาสเกปิ อสณฺฐหนฺโต ปริธาวิตฺวา ยทา อเนการมฺมณวิธาวเน อภิลาสาภาเวน นิวตฺโต โหติ กิลนฺโตฯ อถ ยฺวาสฺส เกสาทีสุ ธมฺโม ปคุณตโร จริตานุรูปตโร วา, ยตฺถ วา ปุพฺเพ กตาธิกาโร โหติ, ตํ นิสฺสาย อุปจารวเสน ติฏฺฐติฯ อถ ตเมว นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ ตกฺกาหตํ วิตกฺกาหตํ กริตฺวา ยถากฺกมํ ปฐมํ ฌานํ อุปฺปาเทติ, ตตฺถ ปติฏฺฐาย วิปสฺสนมารภิตฺวา อริยภูมิํ ปาปุณาติฯ

ยสฺส ปน เต ธมฺมา วณฺณโต อุปฏฺฐหนฺติ, ตสฺสาปิ เสยฺยถาปิ นาม มกฺกโฏ…เป.… อถ ยฺวาสฺส เกสาทีสุ ธมฺโม ปคุณตโร จริตานุรูปตโร วา, ยตฺถ วา ปุพฺเพ กตาธิกาโร โหติ, ตํ นิสฺสาย อุปจารวเสน ติฏฺฐติฯ อถ ตเมว นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ ตกฺกาหตํ วิตกฺกาหตํ กริตฺวา ยถากฺกมํ นีลกสิณวเสน ปีตกสิณวเสน วา ปญฺจปิ รูปาวจรชฺฌานานิ อุปฺปาเทติ, เตสญฺจ ยตฺถ กตฺถจิ ปติฏฺฐาย วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อริยภูมิํ ปาปุณาติฯ

ยสฺส ปน เต ธมฺมา สุญฺญโต อุปฏฺฐหนฺติ, โส ลกฺขณโต มนสิ กโรติ, ลกฺขณโต มนสิกโรนฺโต ตตฺถ จตุธาตุววตฺถานวเสน อุปจารชฺฌานํ ปาปุณาติฯ อถ มนสิกโรนฺโต เต ธมฺเม อนิจฺจทุกฺขานตฺตสุตฺตตฺตยวเสน มนสิ กโรติ ฯ อยมสฺส วิปสฺสนานโยฯ โส อิมํ วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ยถากฺกมญฺจ ปฏิปชฺชิตฺวา อริยภูมิํ ปาปุณาตีติฯ

เอตฺตาวตา จ ยํ วุตฺตํ – ‘‘กถํ ปนายํ อนุปุพฺพาทิวเสน เอเต ธมฺเม มนสิ กโรตี’’ติ, ตํ พฺยากตํ โหติฯ ยญฺจาปิ วุตฺตํ – ‘‘ภาวนาวเสน ปนสฺส เอวํ วณฺณนา เวทิตพฺพา’’ติ, ตสฺสตฺโถ ปกาสิโต โหตีติฯ

ปกิณฺณกนโย

อิทานิ อิมสฺมิํเยว ทฺวตฺติํสากาเร วณฺณนาปริจยปาฏวตฺถํ อยํ ปกิณฺณกนโย เวทิตพฺโพ –

‘‘นิมิตฺตโต ลกฺขณโต, ธาตุโต สุญฺญโตปิ จ;

ขนฺธาทิโต จ วิญฺเญยฺโย, ทฺวตฺติํสาการนิจฺฉโย’’ติฯ

ตตฺถ นิมิตฺตโตติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเร อิมสฺมิํ ทฺวตฺติํสากาเร สฏฺฐิสตํ นิมิตฺตานิ โหนฺติ, เยสํ วเสน โยคาวจโร ทฺวตฺติํสาการํ โกฏฺฐาสโต ปริคฺคณฺหาติฯ เสยฺยถิทํ – เกสสฺส วณฺณนิมิตฺตํ, สณฺฐานนิมิตฺตํ, ทิสานิมิตฺตํ, โอกาสนิมิตฺตํ, ปริจฺเฉทนิมิตฺตนฺติ ปญฺจ นิมิตฺตานิ โหนฺติฯ เอวํ โลมาทีสุฯ